IV yazı

Özbəklər Mərkəzi Asiyada ən böyük türkdilli xalqdır. Tarixçilə­rin qənaətinə görə, özbəklərin ən qədim əcdadları prototürklər və türklər olub. Orta Asiyanın türk və Şərqi İran dialektlərində danışan yerli oturaq və maldar əhali həmin qövmlərin törəmələri hesab olu­nur. İki dildə danışan qəbilələrin qarışması prosesi özbək xalqının başlanğıcını qoymuşdur. 

Özbək xalqının formalaşmasında və inkişafında XIV-XVI əsrlərdə Əmir Teymur tərəfindən yaradılan böyük imperiyanın müstəsna rolu olmuşdur. Bu imperiya 1370-1507-ci illər arasın­da mövcud olmuş və Teymurilər, Gür­kanilər və ya Turan adını daşımışdır. Teymurilər dönəmində tarixi Türküstan və Xorasan əraziləri İslam mədəniyyə­ti, incəsənəti və memarlığı baxımından ən parlaq dövrlərindən birini yaşamış­dır. 

İmperiyanın paytaxtı Səmərqənd şəhəri məhz bu dövrdə əsl intibaha qo­vuşmuş, dünyanın hər yerindən buraya mahir sənətkarlar köçürülmüşdür. Əmir Teymur və davamçılarının dövründə in­kişaf edən sənətkarlıq və elm səbəbin­dən bu dövr Teymuri renesansı olaraq xatırlanmaqdadır. 

Əmir Teymurun sarayında Əb­dülqadir Marağayi kimi dahi musiqiçi fəaliyyət göstərərək məqam sənəti­nin gur inkişafını təmin etmişdir. Bu­nun nəticəsidir ki, özbək musiqisində maqom (özbəklər öz dil xüsusiyyətlə­rinə uyğun şəkildə məqama maqom deyirlər) ənənəsi intişar etmiş, sonra­lar böyük xanlıqlar dövrünü yaşamış Buxara şəhərində onun Şaşmaqom kimi məxsusi orijinal forması meydana gəlmişdir. Bu maqomlar UNESCO-nun bəşəriyyətin qeyri-maddi sərvətləri si­yahısında yer almışdır. 

Hazırda Özbəkistan Respublikası paytaxtı Daşkənd şəhəri olmaqla əhali sayına görə (35 milyon) türk dünyası­nın ikinci böyük dövlətidir. Qazaxıs­tan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Əfqa­nıstan və Tacikistanla həmsərhəddir. Səmərqənd, Buxara, Xivə, Kokand, Şəhrisəbz kimi qədim şəhərlərində çoxsaylı memarlıq abidələri vardır və onlar Şərq mədəniyyətinin nadir inciləri siyahısındadır. `Bu sırada Səmərqənd­də yerləşən Registan meydanı, Bibixa­nım məscidi, Uluqbəy rəsədxanası və məqbərəsi, Şahi Zində məqbərəsi, Əmir Teymurun və nəslinin uyudu­ğu Gur-Əmir mavzoleyi, Şəhrisəbzdə Əmir Teymurun Ağ Sarayının adları çəkilməlidir. 

Bibixanım məscidi islam aləmində və Mərkəzi Asiyada yerləşən ən bö­yük məscidlərdən biridir. Mərkəzi Asi­yanın müqəddəs şəhəri adlandırılan Buxarada isə 140 memarlıq abidəsi var. Onların bir çoxu, eyni zamanda 1997-ci ildə və 2500 illiyi qeyd olun­muş Xivə şəhərindəki İçan-Qalası UNESCO-nun Ümumdünya irs siyahı­sına daxil edilmişdir. 

Başqa türk xalqlarında olduğu kimi, özbək ənənəvi musiqisi də iki böyük təbəqəyə –folklor (xalq yara­dıcılığı) və şifahi ənənəli professional yaradıcılığına (makomlar və digər in­kişaflı formalar) ayrılır. Öz növbəsində xalq yaradıcılığı daşıdığı funksiya və mövcud formalarına görə iki böyük qrupa bölünür və hər bir qrup səciyyə­vi cizgilərə malikdir. 

Birinci qrupa müəyyən şəraitdə və müəyyən vaxtda ifa olunan mah­nılar və instrumental havalar daxildir. Bura əmək, mərasim, beşik mahnıları, müxtəlif adət-ənənələr, kütləvi tama­şalar zamanı ifa olunan instrumental havalar daxildir. İkinci qrupa isə hər zaman və hər yerdə ifa olunan janrlar – terma, koşuk, lapar, yalla, aşulə və həmçinin analoji planda müxtəlif ins­trumental pyeslər daxildir. Çoxcəhətli məhəbbət lirikası, tarixi mövzu, satira və yumor, ictimai etiraz bu janrlardan hər birinin əsasını təşkil edə bilər. Buna baxmayaraq, həmin janrlar musiqi məzmununun səciyyəvi ifadə vasitələri ilə bir-birindən fərqlənir. 

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ötən yüzilliklər ərzində Özbəkistanın hazırkı ərazisi müxtəlif xanlıqlara (Xivə, Buxa­ra, Kokand) parçalandığına görə bu vəziyyət musiqidə öz izini üslub müxtə­lifliyində biruzə vermişdir: əhalinin fərq­li həyat tərzi, sosial-iqtisadi durumu və etnik tərkibi xalq və professional mu­siqidə dörd əsas lokal üslubun əmələ gəlməsini şərtləndirmişdir. 

Özbək əmək mahnıları məzmun, poetik mətn və üslub baxımından ki­fayət qədər müxtəlifdir: maldarlıq, əkinçilik, sənətkarlıqla bağlı, eləcə də qadınların ev əməyini təsvir edən mah­nılar vardır ki, bunlarda lirik düşüncələr və arzular, şikayət və etiraz motivləri də yer alıb. 

Özbək xalqının musiqi-poetik ir­sində epik rəvayətlər – dostanlar və ya dastanlar (bu söz özbək dilində iki cür tələffüz olunur) xüsusi yer tutur. Bu dastanlar arxaik türk folkloru və özbək tarixi əsasında yaranmışdır. Başqa sözlə, onlar həm qədim müştərək türk mədəni ənənələrini, həm də özbək xalqının formalaşma yaddaşını, düşün­cə tərzini, taleyini və mənəvi-estetik ideallarını özlərində cəmləyiblər. 

Özbək xalq dastanlarının təsnifatın­da ilk pillədə qəhrəmanlıq (“Alpamış”, “Yadqar) dastanları durur. Onların mənşəyi və əsası patriarxal-tayfa mü­nasibətləri, uzaq keçmişdə köçəri və yarımköçəri həyat tərzi sürmüş özbək xalqının həyatı, məişəti, adət-ənənələri ilə sıx bağlıdır. 

Özbək dastan yardacılığının sonra­kı inkişafı roman səciyyəli dastanlarla bağlıdır ki, onlar ya döyüş (“Yusif və Əhməd”), “Əlibək və Balıbək”) qəh­rəmani-romantik (“Tənha-Əhməd”, “Rüstəm”silsiləsi, “Qoroğlu” silsiləsi), sevgi-məhəbbət (“Kuntuqmış”, “Rav­şan”, habelə Xarəzm dastanları), ic­timai-məişət (“Sahibkıran”, “Arzugül”, “Şirin və Şəkər”) və nəhayət, kitab dastanları (“Fərhad və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Bəhram və Güləndan” və s) kimi bir-birindən fərqlənirlər. Gör­düyümüz kimi, Özbəkistanda digər türk xalqlarında məşhur olan dastan­lar (məsələn, “Alpamış”, “Qoroğlu”, “Avazxon”, “Rovşan”, “Oşik Qarib”) kimi geniş yayılmışdır. 

Özbək dastanlarını iki növə ayırır­lar: 1) məzmunu başdan-başa reçitativ hekayət üslubunda dinləyicilərə çatdı­rılan dastanlar. 2) yalnız monoloq və dialoqları (nəzm hissləri) oxunan, qa­lan nəsr hissələri isə danışılan dastan­lar. Adətən özbək epos ifaçıları ikisimli -dartma musiqi aləti olan dombranın müşayiəti ilə oxuyurlar. 

Şifahi ənənəli özbək musiqisində mərkəzi yeri, bir sıra Şərq, o cümlə­dən türk xalqlarında – Anadolu türkləri, azərbaycanlılar, uyğurlar və türkmən­lərdə olduğu kimi, məqam ənənəsinin özünəxas təzahürü olan maqomlar – vokal instrumental pyeslər silsiləsi tu­tur. 

Bu, bir həqiqtədir ki, özbək xalqı­nın musiqi mədəniyyəti Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya xalqlarının mədəniyyət və incəsənətinin ayrılmaz tərkib hissə­si idi. VI-VII əsrlərdə yaşamış əfsanəvi musiqiçi, şair və musiqi nəzəriyyəçisi Barbədin (müxtəlif dillərdə və şivələr­də Borbad, Fəhləbad, Paxlabad və s. kimi səslənir) zəngin irsi Turan və İran xalqlarının musiqi tarixində xüsusi əhə­miyyət daşımış və onun sənəti klassik şairlərin yaradıcılığında kifayət qədər vəsf olunmuşdur. 

Məlumdur ki, Barbəd Yaxın Şərqin ilk və bəlkə də ən peşəkar musiqiçisi kimi musiqi tarixinə düşmüşdür. Onun musiqi irsində 360 oxunan hava, 30 instrumental melodiya, həmçinin kos­moloji təsəvvürlərin özünəməxsus tə­zahürü kimi 7 “xosrovani” də var ki, bu da ilin 360 günü, 30 həftəsi və həftənin 7 günü ilə bağlı olub. 

Orta əsrlərdə Yaxın və Orta Şərq musiqisində formalaşmış “On iki məqam” – mürəkkəb və çoxtərkibli musiqi-nəzəri bir sistem idi. Klassik məqamlar saray musiqisində mühüm yer tuturdu və şəhər mədəniyyətinin təzahürü kimi inkişaf edirdi. Teymurilə­rin dövründə məqam formaları musiqi yaradıcılığında geniş intişar tapır. O dövrün tarixi xronikaları, Səmərqənddə məşhur musiqiçi-alim Əbdülqadir Ma­rağayinin fəaliyyəti, XIV-XVII əsrlərdə yazılmış musiqi risalələri bunu sübut edir. 

Özbək xalqının musiqi alətləri rən­garəngliyi ilə diqqəti cəlb edir. Burada bütün alətlər qrupu – simli, nəfəsli və zərb alətləri təmsil olunmuşdur ki, bu da alətlərin bütün növlərini və funksi­yalarını özündə cəmləşdirir. Onlardan çoxu türk xalqlarının, habelə taciklərin və bir sıra Şərq xalqlarının musiqi alət­ləri ilə eyni və ya oxşardır. 

Simli alətlər qrupu daha zəngindir. Bu qrupa – mizrablı (tambur, dombra, dutar, əfqan rubabı, qaşqar rubabı), zərbli (çəng), kamanlı (kobuz, giçak, sato) simli alətlər daxildir. 

Özbək xalq çalğı alətləri arasında nəfəs alətləri qrupu çox geniş təmsil olunmuşdur. Bunların arasında qamış, sümük və ağac nəfəsli alətlər xüsusi yer tutur: nay və onun növləri – sibizik, koşnay, balaman, surnay və s.

Özbəklərin zərb alətləri simli və nəfəs alətləri kimi, Şərq və o cümlədən türk xalqları üçün ümumi alətlərdəndir. Onlar özbək xalqının musiqi təcrübə­sində mühüm yer tutur. Doyra, həm­çinin naqora aləti çox istifadə olunur. Özənsəsli safoil, koşik, kayrak kimi alətlər nisbətən az yayılmışdır. 

Lalə HÜSEYNOVA,
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, professor