Bəs planetimizi yeni əsrdə hansı dəyişikliklər gözləyir?

Belə proseslər tarix boyu həmişə olub, indi də davam edir. Sevindirici haldır ki, yeni əsrin dörddə biri geridə qalsa da, hələ ki, ləğv edilən ölkə yoxdur. Halbuki, ötən əsrin ilk onilliklərində, xüsusən, Birinci Dünya müharibəsinin nəticəsində bir neçə ölkə öz mövcudluğunu qoruya bilməmişdi. İkinci Dünya müharibəsi də həmin prosesi sürətləndirmişdi, SSRİ-nin süqutu da. Çox təəssüf ki, politoloqların fikrincə, planetimiz yenə də dünya müharibəsi ərəfəsindədir. Amma hansı dövlətin xəritədən silinəcəyini heç kəs proqnozlaşdıra bilmir.

Beləliklə, avqustun əvvəllərində qazaxıstanlı həmkarlarımız “XX əsrdə dünya xəritəsindən yox olmuş 10 ölkə” adlı (https://kz24.news/article/istoriya/10-stran-kotorye-ischezli.html) geniş məqalə ilə çıxış ediblər. Orada yazılırdı ki, ötən əsrdə dünyanın siyasi xəritəsi sürətlə dəyişib. Planetimiz iki dəfə Yer kürəsini tamamilə əhatə etmiş, dağıdıcı təsiri altına almış müharibələrlə üz-üzə qalmalı olduğuna görə imperiyalar çökmüş, onların xarabalıqları altından yeni dövlətlər ortaya çıxmış, bəzi dövlətlər parçalanmış, bəziləri birləşdirilmişdir. Paytaxtların, ərazilərin, sərhədlərin, bayraqların dəyişdirilməsi faktları danılmaz olmuşdur. Özünü əbədi hesab edən dövlətlərin bəziləri hamının gözü qarşısında yox olmuş, əvəzində, bunun əksi olan faktlar ortaya çıxmışdır. Həmin proses türk dünyasından da yan keçməyib. Osmanlı İmperiyası çökmüş, böyük Atatürkün müdrikliyi sayəsində Osmanlının qalıqları altından qüdrətli Türkiyə Cümhuriyyəti ortaya çıxmışdır.

...Əlqərəz, dünyanın siyasi xəritəsində adı görünməyən, bayraqlar arasında bayrağı dalğalanmayan həmin on ölkəni qazax qardaşlarımız bu şəkildə sıralayıblar:

1. Yuqoslaviya

1918-1992-ci illərdə mövcud olmuş bu ölkə Birinci Dünya müharibəsindən sonra serb, xorvat və slovenlərin krallığı kimi tanınmış, cəmi on ildən sonra isə boşnakların, makedoniyalıların və albanların da birləşdirilməsi ilə Yuqoslaviya adlı yeni federativ dövlət yaradılmışdır. Bu çoxmillətliliyə böyük ümidlər bəslənilsə də, Yuqoslaviyanın əsas problemi də məhz həmin cəhət olmuşdur. Əsrin son onilliyində başlanan etnik qarşıdurmalar qanlı müharibələrə çevrilmiş, hətta NATO bu ölkəyə müdaxilə etməli olmuşdur.

Nəhayət, bu gün Yuqoslaviyanın yerində Serbiya, Xorvatiya, Sloveniya, Bosniya və Hersoqovina, nəhayət, qismən tanınmış Kosovo dövlətləri mövcuddur.

2. Çexoslovakiya

Avstriya–Macarıstan imperiyasının çökməsi nəticəsində yaranan bu dövlət dili, tarixi və mədəniyyəti fərqli olan çexləri və slovakları birləşdirirdi. Şərqi Avropanın ən demokratik ölkələrindən biri olan Çexoslovakiyanın taleyi 1938-ci ildə – Hitler Almaniyasının müdaxiləsi nəticəsində tamamilə dəyişmiş, dünya müharibəsi bitəndən sonra faktiki olaraq, SSRİ-nin nəzarəti altına keçmişdir. Hakimiyyətə kommunistlər gəlmişdi.

1991-ci ildə isə Çexoslovakiya müharibəsiz, sülh şəraitində parçalanmış Avropa tarixinə “məxməri boşanma” adıyla düşmüş ayrılmadan sonra dünyanın yeni xəritəsində Çexiya və Slovakiya dövlətləri görünmüşdür.

3. Almaniya Demokratik Respublikası

1949-1990-cı illərdə mövcud olmuş bu dövlət İkinci Dünya müharibəsinin nəticələrinə görə iki yerə parçalanmış Almaniyanın Sovet İttifaqının nəzarətində olan hissəsi idi. ADR-i Amerika, Britaniya və Fransanın nəzarətində olan Federativ Almaniya ilə Berlin divarları ayırırdı.

1990-cı ildə – SSRİ-də “islahatlar” başlanmış, Berlin divarlarının ləğv edilməsindən sonra Almaniya Demokratik Respublikası ləğv edilmiş, vahid Almaniya dövləti yaranmışdı.

4. SSRİ

1922-1991-ci illərdə mövcud olmuş bu kommunist dövləti XX əsrin əsas güc mərkəzlərindən biri idi. SSRİ dünya tarixində bütün cəhətlərdən böyük rol oynamışdır. Bu dövlət əsrin əvvəllində Rusiyada davam edən vətəndaş müharibəsinin nəticəsində ərsəyə gəlmiş, sonra çoxsaylı ilhaq və işğallarla öz ərazisin genişləndirmişdi.

SSRİ-nin tərkibində olan 15 müttəfiq respublikanın əslində, heç bir müttəfiqlik səlahiyyəti yox idi. Kreml istənilən respublikaya qarşı təzyiqlər edə bilir, açıq şəkildə milli ayrı-seçkiliklər hökm sürürdü. Zorakılıqla idarə olunan bu ucsuz-bucaqsız ölkənin faşist Almaniyası üzərindəki qələbəsində bütün müttəfiq respublikaların payı olsa da, həmin qələbədə Azərbaycan neftinin xüsusi rolu olmuşdu. Ancaq buna baxmayaraq, SSRİ rəhbərliyi 1990-cı ilin yanvarında Bakını qanına qəltan eləmişdi.

Uzun illər dünyanın heç bir yerində Kremlin müdaxiləsi olmadan heç bir məsələ həll edilməsə də, 1991-ci ildə SSRİ-nin məsələsini kimlərsə olduqca sadə yolla həll etdilər və bu “qırmızı” imperiya çökdürüldü. Dünya xəritəsi yenidən çəkildi.

5. Avstriya – Macarıstan imperiyası

Bəzi siyasətçi və tarixçilərin “ayaq üstdə dayanmaq üçün olduqca böyük” dövlət adlandırdığı bu imperiya 1867 – 1918-ci illərdə mövcud olmuşdur. Əslində, bu dövlət bir imperatorun əlinin altında olan iki dövlət kimi də tanınırdı. Üstəlik bu imperiyanın tərkibində çexlər, slovaklar, slovenlər, serblər, xorvatlar, ukraynalılar, rumınlar, və başqaları – onlarca xalqın təmsilçiləri yaşayırdı. Onları ancaq eyni imperatorun tabeçiliyində olmaları birləşdirirdi.

İyirminci əsrin əvvəllərində həmin imperiyanın divarlarında çatlar əmələ gəlmiş, az qala bütün xalqlar öz milli hüquqlarının qorunması iddiası ilə çıxış etməyə başlamışdılar. Həmin fakt Avstriya – Macarıstan imperiyasını ciddi şəkildə zəiflətmiş, bu dövlətin Birinci Dünya müharibəsinə qatılması isə arzuolunmaz sonluqla başa çatmışdır. Çünki ön cəbhədəki məğlubiyyətlərdən başqa arxa cəbhədə də çoxsaylı həllolunmaz problemlər qalmaqda idi.

Nəhayət, müharibənin nəticəsində bu imperiya dağıldı və yerində Avstriya, Macarıstan və Çexoslovakiya dövlətləri yarandı. Ərazinin bəzi hissələri isə Polşa, İtaliya, Yuqoslaviya və Rumıniyaya verildi.

6. Osmanlı İmperiyası ( 1299 – 1922)

Ötən əsrdə dünya xəritəsindən silinmiş ən güclü və ən uzunömürlü imperiya 623 il mövcud olmuş Osmanlı dövləti idi. Balkanlardan ərəb ölkələrinə, Şimali Afrikadan Qafqazadək böyük bir ərazini əhatə edən bu qüdrətli İslam dövləti güclü orduya, mükəmməl idarəetməyə və beynəlxalq siyasətə ciddi təsir etmək imkanlarına malik idi.

Paytaxtı Konstantinopol – indiki İstanbul olan bu dövlət XIX əsrin sonlarından etibarən qüruba doğru gedirdi. Bəzi Avropa siyasətçilərinin “xəstə insana çevrilmiş dövlət” adlandırdığı Osmanlının ordusu Birinci Dünya müharibəsində uduzmuş, iqtisadiyyat durğunluq halına düşmüş, üstəlik, milli azlıqların müstəqillik uğrunda mübarizələri ciddi şəkil almışdı. Nəticədə Osmanlı dövləti müasir Türkiyə hüdudlarından kənardakı bütün ərazilərini itirmişdi.

1922-ci ildə sultanlıq ləğv edilmiş, sonrakı il isə böyük dövlət xadimi Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə müasir dövrün ən güclü dövlətlərindən olan Türkiyə Cümhuriyyəti yaradılmışdır. Atatürkün apardığı genişmiqyaslı islahatlar nəticəsində xilafət ləğv edilmiş, şəriət hakimliyi yaradılmış, əsrlər boyu istifadə edilən ərəb əlifbası latın qrafikası ilə əvəz olunmuşdu. Beləliklə, çoxəsrlik imperiya müasir, dünyəvi dövlət olan Türkiyə Respublikasına çevrilmişdi. Ancaq Atatürkün göstərişi ilə ölkədə Osmanlı memarlığı, mədəniyyəti və mətbəxi qorunub saxlanılmışdır.

7. Tibet

1912 – 1951-ci illərdə mövcud olmuş bu dövlət planetin ən sirli məkanı olmaqla yanaşı, çoxsaylı dini-mənəvi dəyərlərə malik idi. Əsrlər boyu mənəvi və siyasi baxımdan Çindən asılı olan bu ölkə 1912-ci ildə XIII Dalay–lamanın rəhbərliyi ilə müstəqilliyini elan etmişdi. Həmin dövrdən 1950-ci illərədək Tibet faktiki olaraq dünya xəritəsində müstəqil dövlət kimi mövcud idi. 1950-ci ildə Pekinin hərbi müdaxiləsindən sonra Tibet Çin Xalq Respublikası ərazisində muxtar rayon statusu ilə xəritəyə salınıb.

1959-cu ildə tibetlilərin müstəqillik uğrunda mübarizəsi başlamış və kütləvi tədbirlər yatırılmışdır. Bundan sonra Dalay – lama Hindistana qaçmışdır.

8. Sıkkım

1042 – 1975 illərdə Himalayda mövcud olmuş bu kiçik knyazlıq dövləti Hindistan, Nepal, Butan və Tibet dövlətlərinin sərhədləri arasında sıxılmış kimi görünürdü. Bu dövlət çoxdan mövcud olsa da, XVII əsrdən – hakimiyyətə namqyal sülaləsinin gəlməsindən sonra mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki məşhur İpək yolunun karvanları məhz Sıkkım ərazisindən keçirdi. Orta əsrlərdə bu dövlət güc və müəmmalar, sirrlər ünvanı kimi qəbul edilirdi.

Hindistan Britaniya müstəmləkəliyindən qurtulandan sonra Sıkkım Dehlinin nəzarəti altına keçmişdir. Bu ölkədə formal olaraq monarxiya quruluşu saxlanılsa da, 1975-ci ildə keçirilən referendumun nəticələrinə görə Sıkkım Hindistanın 22-ci ştatıdır. Yəni artıq dünya xəritəsində bu adda dövlət yoxdur.

9. Birləşmiş Ərəb Respublikası

Cəmi 13 il mövcud olmuş bu dövlətin (1958 – 1971-ci illər) olduqca maraqlı yaranma tarixçəsi var. Belə ki, bu dövlət başqa dövlətlər kimi coğrafi baxımdan deyil, ideoloji baxımdan formalaşdırılmışdı. Belə ki, 1958-ci ilə Misir və Suriya ümumi düşmənə (İsrailə) birlikdə cavab vermək üçün bir ölkə kimi birləşmiş, rəhbər Camal Əbdül Nasir olmuşdu. Bu ittifaq kağız üzərində yaxşı görünsə də, əslində, təməl möhkəm deyildi. Çünki Suriya özünü olduqca kiçik tərəfdaş kimi hiss edərək narahatlıq hissləri keçirirdi. Üstəlik, fərqli iqtisadiyyatları və bir-biri ilə uzlaşa bilməyən orduları idarə etmək asan deyildi. Ona görə də cəmi üç ildən sonra Suriya bu birlikdən ayrılaraq öz müstəqilliyini bəyan etmişdi.

Ancaq maraqlıdır ki, Misir 1971-ci ilə qədər Birləşmiş Ərəb Respublikası kimi mövcud idi. Bu fakt sübut etdi ki, hətta əhalisinin dini, dili, dövlətlərinin ideologiyası da eyni olan ölkələr vahid lidersiz heç nəyə nail ola bilmirlər.

10. Neytral Moresnet

1816-cı ildən 1920-ci ilədək mövcud olmuş bu kiçik dövlət də iyirminci əsrdə dünya xəritəsindən silinmişdir. Onun yox olmasının maraqlı tarixçəsi var. Cəmi 3, 5 kvadrat/kilometr ərazisi olan Neytral Moresnet Belçika ilə Almaniyanın arasında yerləşirdi. Napoleonun həmin ərazilərə hücumundan sonra (1816) böyük güc sahibləri bu kiçik ərazinin kimin əlində qalması məsələsini həll edə bilmədilər. Çünki hamı oradakı zəngin sink mədənlərinə sahib olmaq istəyirdi. Bu səbəbdən də həmin ərazini neytral adlandıraraq əvvəlcə Niderlandla Prussiyanın, sonra isə Belçika və Almaniyanın tabeçiliyinə verdilər. Ancaq Moresnetin öz bayrağı, gerbi və hətta rəsmi esperanto dili də var idi. Lakin əhalinin vətəndaşlığı da yox idi, milliyyəti də.

Birinci dünya müharibəsinin nəticələrindən sonra – Versal Müqaviləsinə əsasən Moresnet Belçikaya verildi və bununla da dünya xəritəsindən silindi.

...Yəni bu gün özünü hamıdan güclü, dövlətini isə əbədi hesab edənlər unutmasınlar ki, dünyanın siyasi xəritəsinin dəyişməsi faktları olub və yenə də ola bilər.

Allah planetimizi Üçüncü Dünya müharibəsindən və növbəti Versal müqavilələrindən hifz eləsin!

İttifaq MİRZƏBƏYLİ

(Məqalə bəzi ixtisarlar və kiçik əlavələrlə tərcümə edilmişdir)