Dekabrın 19-da Azərbaycan və ABŞ arasında Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının hazırlanması üzrə işçi qrupunun ilk görüşü regionda geosiyasi oyun qaydalarını müəyyənləşdirə biləcək yeni mərhələ sayıla bilər.
Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının hazırlanması Azərbaycan–ABŞ münasibətlərində praktik icra mexanizmlərinə yönəlmiş yeni mərhələni təsdiqləyir. Tarixi perspektivə baxdıqda, iki ölkə arasındakı diplomatik əlaqələr 1992-ci ildən mövcuddur və bu illər ərzində əməkdaşlıq əsasən ikitərəfli, konkret layihələr üzərində qurulub. Lakin Strateji Xartiya münasibətləri uzunmüddətli strateji çərçivəyə oturtmaqla onların proaktiv xarakter almasını təmin edir.
Xartiyanın iqtisadi və enerji komponentləri, xüsusilə Azərbaycanın Avropaya neft və qaz ixrac imkanlarını artırmaq və enerji tranzit marşrutlarını diversifikasiya etmək səyləri ABŞ-ın Avropanın enerji təhlükəsizliyi strategiyası ilə üst-üstə düşür. Belə bir sinerji iqtisadi və geosiyasi əhəmiyyət daşıyır: Azərbaycan regionda etibarlı tərəfdaş və enerji təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi mövqeyini gücləndirir, ABŞ isə strateji maraqlarını qoruyaraq Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sabitlik üçün platforma yaradır.
Müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində isə Xartiyanın rolu daha stratejidir. Terrora qarşı mübarizə, birgə təlimlər və kəşfiyyat məlumatlarının paylaşılması, regionda balansı qorumaqla yanaşı, Azərbaycanın beynəlxalq təhlükəsizlik gündəliyində aktiv iştirakına imkan yaradır.
***
Bəs Strateji İşçi Qrupunun fəaliyyəti hansı sahələrdə konkret nəticələrə yol aça bilər? Dekabrın 19-da keçirilən Strateji İşçi Qrupunun iclasında Azərbaycan tərəfdən xarici işlər nazirinin müavini Elnur Məmmədov, ABŞ tərəfdən isə Dövlət katibi köməkçisinin müavini Sonata Koulter rəhbərlik etmişdir. İclas çərçivəsində Avqustun 8-də Vaşinqton Sülh Sammiti zamanı imzalanmış Anlaşma Memorandumunda müəyyən edilmiş prioritet sahələr – enerji, ticarət və tranzit daxil olmaqla regional bağlantılar, süni intellekt və rəqəmsal infrastruktur daxil olmaqla iqtisadi sərmayə, eləcə də müdafiə, təhlükəsizlik və terrorla mübarizə – diqqət mərkəzində olub.
Siyasi analiz baxımından, İşçi Qrupunun fəaliyyəti bir neçə əsas istiqamətdə konkret və ölçüləbilən nəticələrə yol açır. Enerji və tranzit sahəsində aparılan müzakirələr Azərbaycanın regional geosiyasi rolunu gücləndirməklə yanaşı, Avropanın enerji təhlükəsizliyi və ABŞ-ın strateji maraqlarına töhfə verir. Azərbaycan üçün bu amil enerji ixracının diversifikasiyası və tranzit marşrutlarının genişləndirilməsi ilə regional nüfuzun artırılması deməkdirsə, ABŞ üçün strateji tərəfdaşlıq platformasının möhkəmlənməsi və Cənubi Qafqazda sabitliyin təminatı anlamına gəlir. İqtisadi sərmayə və rəqəmsal infrastruktur sahəsində əməkdaşlıq isə Azərbaycanın innovasiya potensialını artırmaqla yanaşı, ABŞ üçün də etibarlı və dayanıqlı tərəfdaş modelini təsdiqləyir. Süni intellekt texnologiyalarının tətbiqi, rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafı və dövlət idarəçiliyinin modernləşdirilməsi baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir, eyni zamanda, regionda yeni texnoloji ekosistemin formalaşmasına imkan yaradır. Belə bir əməkdaşlıq forması hər iki tərəf üçün, təbii ki, həm iqtisadi, həm də geosiyasi dividendlər yaradır, tərəflərin qarşılıqlı maraqlarını konkret layihələr üzərində realizə edir.
Müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində İşçi Qrupunun rolu strateji və praktiki xarakter daşıyır. Birgə təlimlər, kəşfiyyat məlumatlarının paylaşılması və terrora qarşı koordinasiya regionda daha dayanıqlı təhlükəsizlik mühitinin yaradılmasına xidmət edir. İkitərəfli əməkdaşlıq Azərbaycanın beynəlxalq təhlükəsizlik gündəliyində aktiv iştirakını gücləndirməklə, potensial gərginliklərin idarə edilməsinə və geosiyasi balansın qorunmasına töhfə verir.
Bütün bunlar göstərir ki, Strateji İşçi Qrupunun iclasları Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının praktik icra mexanizmlərini formalaşdırmaq və tərəflərin qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı operativ və davamlı şəkildə həyata keçirmək üçün vacib platformadır.
Azərbaycan–ABŞ strateji tərəfdaşlığı Cənubi Qafqaz və qlobal geosiyasi səhnədə dərin təsirə malik əməkdaşlıq modelidir. Region baxımından, bu tərəfdaşlıq Cənubi Qafqazın sabitliyinə və təhlükəsizliyinə birbaşa töhfə verir. Azərbaycanın strateji mövqeyi həm enerji tranziti, həm də regional təhlükəsizlik kontekstində mühüm rol oynayır. Azərbaycanın Avropaya enerji ixracı, xüsusilə TANAP (Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri) və TAP (Trans-Adriatik Boru Kəməri) layihələri vasitəsilə ABŞ-ın Avropanın enerji diversifikasiyası strategiyası ilə üst-üstə düşür. ABŞ-la qurulan əməkdaşlıq isə bu mövqeyin daha etibarlı və uzunmüddətli olmasını təmin edir.
Müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq da eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Birgə təlimlər, kəşfiyyat məlumatlarının paylaşılması və terrora qarşı koordinasiya Cənubi Qafqazda potensial gərginliklərin qarşısını almağa xidmət edir. Məsələn, regionda həm Rusiya, həm İran, həm də Türkiyə kimi güclü aktorların mövcudluğu Azərbaycanın çevik və balanslaşdırılmış strategiyasını tələb edir; ABŞ-la tərəfdaşlıq isə bu balansın qorunmasını təmin edən etibarlı mexanizm rolunu oynayır.
Eyni zamanda, strateji tərəfdaşlıq Azərbaycanın qlobal səhnədə siyasi çəkisini artırır və beynəlxalq proseslərdə aktiv iştirakını təmin edir. ABŞ-la əməkdaşlıq Azərbaycanın diplomatik imkanlarını gücləndirir, texnoloji və müdafiə sahələrində qlobal standartlara inteqrasiyasını sürətləndirir və ölkənin beynəlxalq forumlarda səsi və nüfuzunu daha güclü şəkildə ifadə etməsinə şərait yaradır. Qeyd etməliyik ki, ABŞ beynəlxalq sistemdə çoxqütblülüyün əsas aktorlarından biri olaraq, Qərb blokunda həlledici statusa malikdir. ABŞ-ın BMT, NATO, Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu və digər qlobal qurumlarda təsir imkanları Azərbaycan üçün strateji üstünlüklər yaradır, tərəfdaşlığın həm diplomatik, həm də iqtisadi və təhlükəsizlik baxımından səmərəliliyini artırır.
Regional geosiyasi balans baxımından, Azərbaycan–ABŞ strateji tərəfdaşlığı Cənubi Qafqazdakı digər aparıcı aktorların davranışlarına birbaşa təsir göstərir. Rusiya üçün bu əməkdaşlıq, bölgədə ABŞ-ın mövqeyinin güclənməsi deməkdir və Moskvanın hərbi və siyasi strategiyasını buna uyğunlaşdırmasını tələb edir. Təbii ki, bu amil Azərbaycan üçün Rusiya ilə balanslı münasibətləri qoruyaraq tərəfdaşlıqdan gələn strateji dəstəyi effektiv şəkildə istifadə etmək imkanı yaradır.
Türkiyə kontekstində tərəfdaşlıq isə rəsmi Ankara üçün Azərbaycanın ABŞ-la yaxınlaşmasını nəzərə almağa səbəb olur. Azərbaycan Türkiyə ilə ortaq layihələr və diplomatik platformalarda balanslı münasibət quraraq həm tərəfdaşlıqdan, həm də regional həmrəylikdən fayda götürə bilir. İran üçün isə Azərbaycan–ABŞ tərəfdaşlığı regionda ABŞ təsirinin artması anlamına gəlir və Tehranın geosiyasi qərarlarını buna uyğun formalaşdırmasına səbəb olur. Mövcud dinamika Azərbaycanın sərhəd təhlükəsizliyi və diplomatik müstəqilliyini qoruyarkən, eyni zamanda, İrana qarşı mümkün təzyiq və təsirlərin idarə olunmasına imkan yaradır.
Ümumilikdə, Azərbaycan–ABŞ strateji tərəfdaşlığı regionda sabitlik və təhlükəsizlik mexanizmini gücləndirir, Azərbaycanın geosiyasi və iqtisadi rolunu yüksəldir. Tərəfdaşlıq enerji, ticarət və texnologiya sahələrində real nəticələr yaradır və ölkənin uzunmüddətli strateji maraqlarını qoruyur. Eyni zamanda, bu əməkdaşlıq regional oyunçular üçün geosiyasi balans amili kimi çıxış edir və Azərbaycanın beynəlxalq arenada nüfuzunu artırır.
Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki,
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
