1586-cı il dekabrın 3-ü dünya tarixində ilk baxışda kiçik, amma nəticələri ilə son dərəcə böyük bir hadisə kimi yadda qalıb. Həmin gün Amerikadan Avropaya ilk dəfə kartof gətirilib. Bu bitki ticarət marşrutlarının, kənd təsərrüfatı mədəniyyətinin və hətta sosial-iqtisadi həyatın tamamilə dəyişməsinə səbəb olub.
Kartofun Avropaya daxil olması kolonial ekspansiyanın təkcə siyasi və coğrafi deyil, həm də bioloji nəticəsidir. “Kolumb mübadiləsi” adlanan proses çərçivəsində Yeni Dünyadan “köhnə qitə”yə yüzlərlə yeni bitki və məhsul gətirilirdi. Lakin onların arasında kartofun rolu xüsusi idi. İlk vaxtlar kartof Avropada ehtiyatla qarşılandı. Bir çox ölkələrdə onu zəhərli sayır, hətta heyvan yemində belə az istifadə edirdilər. Ancaq kartofun yüksək məhsuldarlığı, soyuq iqlimə davamlılığı və geniş əkin imkanları onu qısa müddətdə əvəzolunmaz ərzaq məhsuluna çevirdi.
Kartofun Avropada kütləvi şəkildə yayılması XVIII–XIX əsrlərdə əhalinin sürətli artımının vacib səbəblərindən biri oldu. Eyni zamanda, kartofun Avropada geniş yayılması qitənin sosial və iqtisadi inkişaf trayektoriyasına ciddi təsir göstərdi. Əvvəla, bu bitkinin yüksək məhsuldarlığı və müxtəlif iqlim şəraitinə uyğunlaşması aclıq riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaltdı. Avropanın mütəmadi quraqlıqlardan, müharibələrdən və məhsul çatışmazlığından əziyyət çəkdiyi dövrdə kartof kənd təsərrüfatı sisteminə sabitlik gətirdi. Onun həm uzun müddət saxlanıla bilməsi, həm də kiçik təsərrüfatlarda asanlıqla becərilməsi qida təchizatını daha etibarlı etdi və kənd əhalisinin sağqalma ehtimalını artırdı.
Bu proses yalnız kənd icmalarının həyat səviyyəsini yaxşılaşdırmaqla kifayətlənmədi, həm də Avropanın demoqrafik strukturunda böyük dəyişikliklərə yol açdı. Kəndlərdə qida istehsalının artması artıq əmək resurslarının bir hissəsinin şəhərlərə axın etməsinə səbəb oldu. Nəticədə urbanizasiya sürətləndi, şəhərlər böyüdü və sənaye mərkəzlərinə çevrildi. Xüsusilə, İrlandiya, Almaniya, Polşa və Rusiya kimi ölkələrin kənd təsərrüfatı strukturunda kartof həlledici rol oynadı. Hətta bəzi alimlər Avropa sənaye inqilabının demoqrafik zəmininin kartof sayəsində formalaşdığını bildirirlər.
İstehsalın artması və kənd təsərrüfatında daha az işçi ehtiyacının yaranması sənaye inqilabı üçün lazım olan ucuz, bol və davamlı işçi qüvvəsini təmin etdi. Kartofun yayılması sayəsində şəhərlərə köçən bu kütlələr fabriklərin, zavodların və yeni sənaye texnologiyalarının inkişafında mühüm rol oynadı. Şəhər əhalisinin artması həm də istehlak bazarını genişləndirərək sənaye məhsullarına tələbatı yüksəltdi.
Beləliklə, kartofun Avropaya gətirilməsi heç də sıradan bir aqrar yenilik deyildi. O, kənd təsərrüfatının məhsuldarlığını artırmaqla, sosial sabitliyi gücləndirməklə, urbanizasiyanı sürətləndirməklə və sənaye inqilabının demoqrafik bazasını yaratmaqla dünya tarixində dərin iz buraxdı.
Beləliklə, 1586-cı ildə kartofun Avropaya gətirilməsi, əslində, qitənin iqtisadiyyatını, demoqrafiyasını və qida mədəniyyətini kökündən dəyişdirən prosesin başlanğıcı oldu. Buna görə də əbəs yerə demirlər ki, tarixdə bəzən ən böyük dəyişikliklər məhz belə kiçik görünən hadisələrlə başlayır.
S.ELAY
XQ
