(əvvəli qəzetin 13 may sayında)
Sayca az olsalar da, imtiyazları azərbaycanlılardan çoxdur
Şah Abbasın dövründə (1587-1629) İranda tayfalar hərbi zərurət yarandığından dövlət tərəfindən köçürüldü. Bu yerdəyişmələr əsasən türk döyüşçü dəstələri üzərində qurulsa da, Araz çayı sahillərində məskunlaşan Culfa erməniləri də İranla Osmanlı İmperiyası arasında gedən mübarizələr nəticəsində tədricən müxtəlif bölgələrə köçürüldülər. Şah Abbas Culfa rayonundan əksəriyyəti sənətkar və sənətkar olan ermənilərin (3-5 min nəfər) paytaxt İsfahana yerləşdirilməsini əmr etdi. Beləliklə, ermənilərin İsfahanda Zəyəndə çayı yaxınlığındakı yeni məskəni Araz çayı sahilindəki şəraitə bənzəyirdi. Burada məhəllə salmaq üçün onlara 233 hektar ərazi ayrılmış və bu əraziyə “Yeni Culfa” adı verilmişdi. Ermənilər qısa müddətdə özləri üçün Vank adlı kilsə tikdirdilər.
Professor Dr. Altan Çetin və Alper Yıldırımın birgə müəllifliyi ilə yazılmış “Erməni soyqırımı təbliğatı: İran və Vank Kilsəsi” adlı məqalədə bu kilsənin erməni təbliğatında rolu işıqlandırılır. Onlar yazırlar ki, XVII əsrin əvvəllərində inşa edilən Vank kilsəsi bu gün İsfahanın mərkəzi sayılan, ermənilərin sıx məskunlaşdığı Culfa rayonunda yerləşir.
Maraqlıdır ki, klassik erməni kilsələrindən fərqli olaraq, Vankın inşasında regionun relyefinə uyğun materiallardan istifadə olunub. Kilsəyə daxil olmaq ödənişlidir. Girişin üstündə saat qülləsi, sağ tərəfdə zəng qülləsi var. Onunla üzbəüz kilsə binası yerləşir. Daxili divarlarında və günbəzində müxtəlif oymalar olan kilsə bu gün də ibadət üçün açıqdır. Vank kilsəsinin başqa bir xüsusiyyəti burada muzeyin olmasıdır. Məsələnin türkləri narahat edən hissəsi də bununla bağlıdır. Bu muzeydə erməni mədəniyyətinə və tarixinə aid müxtəlif materiallar, geyimlər, məişət əşyaları və əlyazmalar, kitablar var. Bunlardan başqa, muzeydə şüşə qabda saxlanılan Türkiyənin işarəli xəritəsi diqqət çəkir. Qısa araşdırmadan sonra məlum olur ki, bu vitrin erməni soyqırımının təbliğatıdır. Çünki vitrində həm fars, həm də ingilis dillərində böyük hərflərlə “1915-ci ildə Osmanlı imperatorluğu tərəfindən törədilən erməni soyqırımının vitrini” sözləri yazılıb.
Göründüyü kimi, bura elan edildiyi kimi, təkcə ibadət yeri deyil, həm də təbliğat mərkəzidir. Buradakı xəritədə qeyd olunan ərazilər keçmişdə, guya, Türkiyənin hər yerində mövcud olduğu iddia edilən erməni məskənləridir. Bu bölgələr erməni adları ilə yazılıb. Göründüyü kimi, məsələ təkcə soyqırımı iddiaları ilə məhdudlaşmır, həm də ölkəmizdə yaşamağa qərarlı olan hayların torpaq və əhali ilə bağlı müəyyənləşmə xüsusiyyətinə malikdir. Xəritənin düz altında Tələt paşanın erməni komitələri ilə mübarizə üçün yazdığı rəsmi yazışmalar və teleqramlar var. Amma maraqlısı odur ki, bu sənədlər (fars, ingilis və erməni dillərində izahatlarla) ziyarətçilərə “Türkiyə dövlətinin erməni soyqırımını təsdiq edən rəsmi sənədləri” kimi təqdim olunur.
Osmanlı türkcəsini anlayan hər kəs bilir ki, bu sənədlər dövlətin təhlükəsizlik məsələlərindən və erməni komitə üzvləri ilə mübarizə üçün görülməli olan tədbirlərdən bəhs edir. Bundan əlavə, ermənilərin, guya, kütləvi ölümlərini əks etdirən şəkillər və video görüntülər də bu vitrində digər təbliğat materiallarının sırasındadır. Bundan əlavə, tərkibində ədədi ifadələr olan və heç bir yazışma əlaməti olmayan sənədlər soyqırımı əmrləri kimi ziyarətçilərə təqdim edilir. Buradakı ermənilərdə tarixi şüurun yaradılması, buraya gələn ziyarətçilərə, o cümlədən iranlılarda və avropalı turistlərdə “soyqırımı” təsəvvürünü yaratmaq məqsədilə mövzu sənədlərlə təqdim olunurmuş kimi fəaliyyət görünür.
Vank kilsəsi ilə bağlı diqqətçəkən başqa bir məqam odur ki, kilsənin bağçasında, girişin sol tərəfində, təxminən 3x3 ölçüdə, hündürlüyü təxminən üç metr olan “erməni soyqırımı” abidəsi var. Bu abidənin üzərində fars, ingilis və erməni dillərində yazılıb: “1915-ci ildə Osmanlı İmperiyası tərəfindən törədilmiş, 1,5 milyon erməninin soyqırımını xatırladan abidə (1975-ci ildə tikilmişdir))”. Bundan əlavə, abidənin düz qarşısındakı muzeyin divarında daha bir yazı var: “1915-1923-cü illər arasında Qərbi Ermənistanda yaşayan bir milyon yarımdan çox erməni Osmanlı imperatorluğunun əvvəlcədən planlaşdırılmış planı ilə XX əsrin ilk irqçi soyqırımının qurbanı oldu. Gənc türklər ləqəbli o dövrün hakim partiyası olan İttihad və Tərəqqi Komitəsi tərəfindən yüz minlərlə erməni ata-baba yurdlarından vəhşicəsinə deportasiyaya məcbur edilmiş və nəticədə Qərbi Ermənistan öz ilkin əhalisindən məhrum olmuşdur”.
Təəssüf ki, İran adlı ölkədə erməni kilsəsinin bağçasında anti–Türkiyə təbliğatının təşkili barədə geniş ictimaiyyətin yetərincə məlumatı yoxdur. İttihat və Tərəqqi Komitəsinin və Osmanlı dövlətinin simasında tarixə atılan bu böhtanı İran hakimiyyətinin görməzliyə vurması suallar doğurur.
Hər il aprelin 24-də kilsədə “erməni soyqırımı”nı anmaq üçün geniş tədbir keçirilir. Bu il də istisna olmadı. Kilsə divarlarında və bağçada ucaldılmış soyqırımı abidəsində nümayiş etdirilən Türkiyə əleyhinə plakatlar, şəkillər və tarixi təhrif edən yazılar erməni icmasının liderləri tərəfindən təbliğat vasitəsi kimi istifadə edilir, şəhərə gələn yerli və xarici turistlərə təqdim olunur.
İrandakı qondarma erməni soyqırımı muzeylərini bir qədər araşdırdıq. Öyrəndik ki, “erməni soyqırımı”nı xatırladan səkkiz abidə və muzey var. Onlardan ikisi Tehranda, biri Rəştdə, biri Urmiyada, biri Əhvazda, biri Abadanda, biri Ərakda və biri də İsfahandadır. Tehran Surp (Müqəddəs) Sarkis erməni apostol kilsəsinin həyətindəki abidə düz ərazidə yerləşən müstəqil heykəldir. Abidə üç xaçkarın və digər ikonoqrafik elementlərin birləşməsidir və turistlər üçün açıqdır. Bu abidənin postamentində fars və erməni dillərində “Erməni xalqının saysız-hesabsız qurbanlarının xatirəsinə: 24 aprel 1915-ci il” yazılıb. 1973-cü ildə tikilən abidənin qarşısında hər il aprelin 24-də İran–erməni icması və Tehran erməni patriarxlığı tərəfindən anma mərasimi keçirilir.
Amma bu mərasimlərdə nə rejim, nə də ziyarətçilər 1918-ci ildə İranın şimal-qərbində ermənilərin yüz minlərlə Azərbaycan türkünü vəhşicəsinə qətlə yetirdiyini yada salırlar...
Qafar ÇAXMAQLI,
XQ-nin Türkiyə müxbiri
