Qitədə “gəlmələr” üçün yeni “qaydalar” hazırlanır
Avropa İttifaqının (Aİ) yeni rəqəmsal nəzarət sistemi – Entry/Exit System (EES) – təkcə texniki platforma deyil, həm də siyasi siqnaldır. Bu mexanizm xüsusilə Ukrayna, Moldova və Gürcüstan kimi ölkələr üçün fərqli məna kəsb edir. Ukrayna üçün EES-in tətbiqi Avropa təhlükəsizlik arxitekturasında statusunun rəsmiləşdirilməsi anlamına gəlir, çünki qitənin “müdafiə xəndəyi”nə çevrilən Kiyev sərhəd-sabitlik modelində əsas test meydanıdır.
Digər dövlətlər üçün isə eyni sistem daha çox daxili islahatların izlənməsi və idarəetmə standartlarının uyğunlaşdırılması rolunu oynayır. Beləliklə, Aİ rəqəmsal nəzarət mexanizmini regional siyasətin incə tənzimləyicisinə çevirir və bununla da üzv olmaq istəyənlərə fərqli şərtlər paketi tətbiq edir.
Mərhələli şəkildə altı ay ərzində bütün xarici sərhəd-keçid məntəqələrində istifadəyə veriləcək bu mexanizm Avropa siyasətinin gələcək trayektoriyasını müəyyən edən strateji addım kimi qiymətləndirilə bilər. Məsələ təkcə səyahətçilərin giriş-çıxışının avtomatlaşdırılması deyil. Bu sistem suverenlik, təhlükəsizlik, insan hüquqları və qlobal güc mübarizəsi kontekstində yeni parametrlər müəyyən edir. Aİ sərhəd idarəçiliyini modernləşdirməklə həm daxili auditoriyaya, həm də beynəlxalq tərəfdaşlara siyasi mesaj verir: Avropa qapıları açıqdır, lakin bu qapıdan daxil olmaq artıq yüksək texnoloji süzgəclərdən keçməklə mümkün olacaq.
EES-in texniki əsasları miqrasiya idarəçiliyində keyfiyyətcə yeni mərhələ açır. EES ilk dəfə üç Avropa ölkəsi – Estoniya, Almaniya və Lüksemburqda işə düşəcək, gələn ildən isə qalan 26 Aİ ölkəsi bu sistemə keçəcək. Sistem qeyri–AB vətəndaşlarının giriş və çıxışını rəqəmsal bazada qeyd edəcək, biometrik identifikasiya (barmaq izi, üzün skanı), səyahət marşrutu və viza məlumatlarını inteqrasiya olunmuş platformada toplayacaq. Əgər əvvəlki sistemlər kağız möhürlərə və əl əməliyyatlarına söykənirdisə, yeni mexanizm rəqəmsal izlərin hüquqi statusunu formalaşdırır. Artıq “overstayer”i, yəni viza müddətini aşan şəxs dərhal aşkarlanacaq və bu məlumat bütün sərhəd-keçid məntəqələrinə real vaxtda ötürüləcək. Bu isə milli təhlükəsizlik, sərhəd nəzarəti və cinayətkarlıqla mübarizə mexanizmlərinin vahid Avropa çərçivəsinə transformasiyası deməkdir. Əlavə olaraq, eu-LISA, yəni Avropa miqyasında iriölçülü IT sistemlərinin idarəçiliyinə cavabdeh qurum bu sistemin koordinasiyasını həyata keçirəcək. Bu, Avropa üçün həm də texnoloji suverenlik məsələsidir. Çünki ABŞ və digər güclərin platformalarından asılılıq minimuma endirilir.
Lakin burada paradoks var: EES həm də “Fortress Europe” (Avropa qalası) anlayışının rəqəmsal transformasiyasıdır. Əgər XX əsrdə Avropa sərhədləri coğrafi maneələrlə müəyyən edilirdisə, XXI əsrin üçüncü onilliyində onlar rəqəmsal baryerlərlə möhkəmləndirilir. Bu, bir tərəfdən, təhlükəsizlik və idarəetməni gücləndirir, digər tərəfdən isə miqrantların hüquq və azadlıqları, humanitar standartlar məsələsində yeni diskussiyalar doğurur. İnsan hüquqları üzrə təşkilatlar artıq xəbərdarlıq edirlər ki, biometrik məlumatların mərkəzləşdirilmiş bazası potensial olaraq şəxsi azadlıqların məhdudlaşdırılması və “rəqəmsal nəzarət cəmiyyətinə” keçid riskini artırır. Qısaca, Qərb oyun qaydalarını sərtləşdirir və miqrantlar üçün qapıları bağlayır, sıravi vətəndaşların isə “hər addımını izləyir”.
EES-in tətbiqi Avropanı qlobal miqrasiya idarəçiliyi bazarında mühüm aktora çevirir. ABŞ artıq uzun illərdir ESTA və digər elektron viza sistemləri vasitəsilə oxşar idarəetməni həyata keçirir. Çin isə daxili təhlükəsizlik və sosial sabitlik adı altında ən sərt biometrik nəzarət sistemlərini sınaqdan keçirir. Körfəz ölkələri, hətta Afrika dövlətlərinin bir qismi də oxşar mexanizmlərə keçid edir. Beləliklə, Avropanın bu addımı qlobal yarışda öz mövqeyini gücləndirməyə hesablanıb.
EES-in tətbiqi birbaşa olaraq Azərbaycan vətəndaşlarının Avropa məkanına səfərlərinə təsir göstərəcək. Avropa istiqamətində hər bir giriş-çıxış biometrik qaydada rəqəmsal bazada qeydiyyata alınacaq. Bu isə Azərbaycan turistləri, tələbələri, biznes dairələri üçün yeni adaptasiya mərhələsi yaradır. Digər tərəfdən, Avropa sərhəd idarəçiliyində rəqəmsal modelə keçid Azərbaycanın özünün sərhəd təhlükəsizliyi strategiyası, rəqəmsal transformasiya gündəliyi və Orta Dəhliz layihəsi çərçivəsində tranzit potensialı üçün də mühüm təcrübədir. Azərbaycanın həm Türkiyə, həm də Avropa İttifaqı ilə artan əlaqələri fonunda bu sistemdən kənarda qalmaq qeyri-mümkündür. Beləliklə, EES-in tətbiqi Azərbaycanın miqrasiya diplomatiyası və beynəlxalq sərhəd əməkdaşlığı sahəsində yeni çağırışlar doğuracaq.
* * *
Ötən ay Ermənistan Nazirlər Kabineti noyabrın 1-dən etibarən ölkəyə giriş-çıxış zamanı sərhəd möhüründən Ağrıdağın təsvirinin çıxarılacağını bildirmişdi. İlk baxışda bunun EES-lə əlaqəsinin olmadığı görünsə də, əslində bir növ İrəvan bu addımla Qərbə mesaj verməyə çalışır. Avropa rəqəmsal sərhəd idarəçiliyini modernləşdirir və üzv olmayan ölkələr üçün yeni standartlar müəyyənləşdirir, İrəvan isə münaqişəli ərazilərdəki simvolik mövqeyini dəyişərək Brüsselə açıq mesaj göndərir. Bu addımla İrəvan Aİ-yə siyasi bağlılığını nümayiş etdirir. Yəni ölkənin baş naziri Nikol Paşinyan ötən ay “Demokratiya üzrə Erməni Forumu”ndakı çıxışında “Ermənistan Avropa İttifaqının dalınca qaçmır” desə də, praktikada bunun reallıqdan uzaq olduğunu təsdiqləyir. Ukrayna və digər Şərq tərəfdaşlığı ölkələri üçün sərt biometrik və giriş-çıxış prosedurları tətbiq olunarkən, Ermənistanın addımı həm tarixi simvolikanı yumşaldır, həm də qitə siyasətində öz mövqeyini gücləndirməyə xidmət edir.
Bu kontekstdə EES Avropa üçün təhlükəsizlik və idarəetmənin rəqəmsal manifesti rolunu oynayır, Ermənistanın addımı isə Avropaya inteqrasiya perspektivində taktiki manevr kimi oxuna bilər. Hər iki proses üzv ölkələr və tərəfdaşlar üçün fərqli, lakin strateji önəmli siqnallar daşıyır.
Fikrət SADIXOV,
Qərbi Kaspi Universitetinin professoru, politoloq
Yeni giriş və çıxış sisteminin (EES) tətbiqinin Avropa İttifaqına daxil olmayan ölkələr və onların vətəndaşları üçün müəyyən çətinliklər yaradacağı qaçılmazdır. Bu, əsasən gediş-gəlişin məhdudlaşması, əlavə prosedurların tətbiqi və sənədləşmə ilə bağlı prosedurların mürəkkəbləşməsi şəklində özünü göstərəcək. Belə bir sistem tam olaraq işlək vəziyyətə gətirilməyənədək, müəyyən problemlərin davam edəcəyi gözləniləndir. Bu isə öz növbəsində həm vətəndaşların, həm də dövlətlərin gündəlik fəaliyyəti üçün müəyyən maneələr yarada bilər.
Digər tərəfdən, Avropa ölkələrinin mövqeyini də başa düşmək mümkündür. Onlar geosiyasi proseslərin mürəkkəb fonunda münaqişələrin və miqrasiya axınlarının yaratdığı təzyiq şəraitində bu cür addımlar atırlar. Bu, əslində, onların milli təhlükəsizliyini qorumaq məqsədi daşıyan tədbirlərdir. Qanunsuz miqrasiya cəhdləri və potensial təhlükələr Avropaya daxil olmaq istəyən şəxslər üçün ciddi çətinliklər yaradır. Bu isə həm dövlətlərin təhlükəsizliyini, həm də vətəndaşların rahatlığını təmin etmək baxımından zəruridir.
Geosiyasi fonun dəyişməsi, müharibələrin aradan qaldırılması, miqrasiya məsələlərinin həlli və digər əlaqədar qərarların qəbulu bu çətinlikləri minimuma endirmək üçün zəruridir. Bu, həm də Avropanın uzunmüddətli dayanıqlılığını və təhlükəsizliyini təmin edən bir addımdır. Əks halda, vəziyyət uzun müddət gərgin qalacaq və Avropa dövlətləri bu qoruyucu tədbirləri saxlamaq məcburiyyətində olacaqlar. Bu isə ticarət, turizm, əmək miqrasiyası və diplomatik əlaqələrə təsir edə bilər. Ona görə də belə sistemlər yalnız texniki və inzibati məna daşıyan addımlar deyil, həm də geniş geosiyasi, sosial və iqtisadi aspektləri olan tədbirlərdir.
Beləliklə, yeni giriş-çıxış sistemi Avropanın reallığına və təhlükəsizlik strategiyasına uyğun addımdır. Onun tətbiqi müəyyən çətinliklər yaratsa da, uzun müddətdə həm vətəndaşların, həm də dövlətlərin maraqlarını qorumaq baxımından zəruri və məqsədəuyğundur.
Tacir SADIQOV
XQ
