əvvəli

https://xalqqazeti.az/az/musahibe/154997-mene-puskini-verin-men-belinski

Müsahibimiz Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadədir 

“Gərək şüurumuz da azadlığa çıxsın...”

– Düşüncənin ilk məhsulu sözdür və yazıçının vəzifəsi sözü azadlığa qovuşdurmaqdır. Müa­sir ədəbiyyatımızda söz bu qədər azad ikən nədən əsrin nadir sənət əsərləri yaranmır?

– Çox maraqlı sualdır. Mən həmişə yazıram ki, ən böyük milli sərvətimiz Sözdür. Söz tarixin anasıdır. O, tarixi izah və təsdiq edir, əbədiləşdirir: ədəbiy­yat əbədiyyətdir. Bədii ədəbiyyat tarixi qoruyur, onu əsrlərin və illərin arxasın­dan insanların həyatına və yaddaşına gətirir. Bədii ədəbiyyat özündə millət haqqında həqiqətləri gizlədən tarixi arxiv və muzey fondlarından çıxararaq can­landırır. Arxivdə Sözün faktı, sənədi, panteonda cansız heykəli, yaddaşda ruhu yaşayır. Söz də su kimi, hava kimi, od-atəş kimi vulkan və zəlzələ kimi, dağ və dəniz kimi canlıdır. Fəqət, Sözün dilini bilmək lazımdır. Sözün dilini bil­məsən, onu idarə edə bilməzsən. İdarə olunmayan söz vulkan kimi, zəlzələ kimi dağıdıcı ola bilər. Söz qəlbdən gəlməli, lakin şüurla, düşüncə ilə idarə olunmalı­dır. Poetik söz dəli kimidir...

Söhbətimizdən bir qədər kənara çıxıb deyim ki, pandemiyadan sonra Azərbaycanda ünsiyyət mədəniyyəti zəifləyib. İnsanlar əvvəllər bir-birlərini sevirdilər. Hətta totalitar rejimdə insan­lar daha mehriban idilər. İndi insanlar bir-birindən qorxur, xoflanır, uzaqlaşır. Cəmiyyət arasında soyuq küləklər əsir, gözəgörünməz bir pərdə yaranıb. Həm­çinin cəmiyyətlə hakimiyyət arasında belə bir pərdə əmələ gəlib. Bu, bizdən asılı deyil, təbii, tarixi bir prosesdir. 

Qaldı sözün qüdrətinə, bunu bir he­kayətlə sizə açıqlamaq istərdim. Keçmiş zamanlarda qəddar bir şah var imiş. Ölkədəki ziyalılardan çox qorxduğundan onları zindana salıb, bir parç iylənmiş su, bir parça da quru çörək verirmiş. O adamlar da yeddi gündən sonra ölür­müş. Zindana salınanlardan biri gözlə­nilən vaxtda ölməyəndə mühafizə baş­çısı gəlib şaha deyir ki, şah sağ olsun, filan alim iki həftədir ölmür. Şah deyir, “onu çağır görüm niyə ölməyib”. Alimi şahın hüzuruna gətirirlər, deyir: “Öl­məməyinin səbəbini desən, səni zindan­dan azad edərəm”. Deyir: “Şah sağ ol­sun, sən məni zindana salıb iylənmiş su və quru çörək verdin. Mən su ilə söhbət etdim. Suya dua oxudum. Bundan sonra su canlandı, üzümə güldü. Ondan sonra mən onu içdim və beləcə ölmədim”. 

Xətai nə deyir? 

Söz vardır kəsdirər başı,
Söz vardır kəsər savaşı. 

Sözdən qiymətli heç nə yoxdur. Ata­lar deyir: “Gedər xəncər yarası, getməz söz yarası”. İndi sizə bir fikir deyirəm, xahiş edirəm onu yazın: Ölkəmiz azadlı­ğa çıxıb, müstəqillik qazanmışıq, amma özümüz hələ azadlığa çıxmamışıq. Şüu­rumuz hələ azadlığa çıxmayıb. Azər­baycan cəmiyyəti hələ müstəqilliyin nə olduğunu dərk edə bilmir. Müstəqillik dü­şüncəsi ilə yaşayanların əvəzinə Vətəni satanlar, korrupsionerlər, şəxsi mənafe güdənlər, əyalətbazlar meydana gəldi və onlar elə anlayırlar ki, elə müstəqillik belə olur. 

Füzuli deyir ki, “şair söz gözəlinin nazını çəkməlidir”. Söz gözəli durub mərkəzdə, amma heç kim cəsarət edib ona yaxınlaşa bilmir. Çünki ona yaxın­laşmaq üçün heys lazımdır. Heys nədir? İlhamdır, ruhdur. Yazıçı Hüseynbala Mirələmovun əsərlərindən birinə yaz­dığım ön sözdə deyirəm ki, müsəlman­lar deyir, Allahın 99 adı var. Mən isə 100-cü adı tapmışam, bu EŞQdir. Allah sevən ürəklərdə gecələyir. Kitabi Dədə Qorqudda deyilir:

Ucalardan ucasan,
kimsə bilməz necəsən.

Eynən də Füzuli, Nəsimi belə de­yir. Nəsimi deyir, mən “gövhəri-la mə­kanam”. O, Allahın adından danışır. Həqiqətən, Allahın məkanını heç kim bil­mir. Çünki O, sevən insanın qəlbindədir. 

“Millətə xidmət etməyən ədəbiyyat kimə lazımdır?”

– Deyirsiniz, ədəbiyyatda söz ilahi vergidən, vəhidən sonra əsas vasitə, düşüncənin ifadəsi sayılır. Amma müasir yazarlarımızın əsərlərində söz sadəcə ifadə vasitəsinə, lakeyə bənzəyir. Daha çox təfsilat, süjet, gündəlik məişət hadisələri, bəzən in­tim səhnələr ön plana keçir. Mənə elə gəlir ki, söz ildırımdan doğmalıdır ki, oda, alova çevrilə bilsin. Müasir Azər­baycan nəsrində ildırım kimi çaxan bir əsər varmı?

– Söz, həqiqətən, ildırım kimi çax­malıdır. İldırım harda yaranır? Səmada. O sözü yazıçının qəlbi yaratmalıdır. Peyğəmbərlərə vəhy verilib. Böyük ya­zıçılara fəhm verilib. Füzuli “anla” demir. Deyir, “fəhm qıl”. Yazıçının fəhm etmək təfəkkürü, ilhamı olmalıdır. Məsələn, bəzən çox maraqlı, orijinal bir fikrimi oxuyub məndən soruşurlar ki, bunu hardan oxumusan? Deyirəm, heç yer­dən, fəhm etmişəm. Oxuduqlarım, öy­rəndiklərim əsasında məntiqlə bu fikrə gəlmişəm ki, bu belə ola bilər. 

Nizami deyir ki, “əvvəl peyğəmbərlər deyib, sonra şairlər”. Şairlər, yazıçılar Allaha yaxın, seçilmiş adamlardır. Ona görə də xalq, cəmiyyət onlara ehtiramla yanaşır. Düzdür, indi bizim respublikada yazıçıya o hörmət yoxdur, amma yazıçı da yoxdur. 

– Bilmirəm nə qədər doğrudur, mən müasir ədəbiyyatın əsas problemlərini və onun dərk edilməsini, ilk növbədə, yazıçı dediyimiz insanın ədəbi şüurun ilahi sözlə ucaldılan ecazkar saraylara baş vurmaq istəməməsində görürəm. 

– Sizin fikrinizlə razı deyiləm. Hər bir yazıçı istəyər ki, onun əsəri məşhur olsun. Xalqı bu əsəri sevsin, millətə xid­mət etsin. Şəxsən mənim ədəbiyyatşü­nas alim kimi bir şüarım, iki həqiqətim var: Həqiqətin biri millətdir, biri dövlət. Mən taxt-taca hörmət etməyi ziyalılığın və vətəndaşlığın şərti hesab edirəm. Qaldı millətə, millətə xidmət etməyən ədəbiyyat heç kimə lazım deyil. 

Sizin “söz sarayı tikməyə yazıçının istedadının gücü çatmır” fikrinə gəldik­də isə, dostlarım məndən inciməsin, yenə deyirəm, onlar nə Tolstoydur, nə də Hüqodur. Bizdə o səviyyədə yazıçı yoxdur, ona görə də yüksək dəyərli bədii əsərlər yaranmır. 

– Mənə elə gəlir, müasir ədəbiyyatın bir problemi, böhran aspekti də, istər nəsrdə olsun, istər poeziyada, janr kasadlığından, keçmiş nailiyyətlərdən imtina edilməsindən ibarətdir. Siz necə düşünürsünüz, müasir ədəbiyyatımızı janr kasadlığında qınamaqda haqlıyammı?

– Mən ona janr kasadlığı deməzdim. Janrı biz nəzəriyyəçilər, tənqidçilər tə­yin edirik. Yazıçı hər hansı bir ideyanı işıqlandırır. Bizim yazıçıların yazmağa bəlkə də ilhamı, istedadı, fəhmi çatar, amma zamanın aparıcı fikrini, ideyasını tuta bilmirlər. Digər bir səbəb də, bayaq dediyim kimi, bizim yazıçıların içində xo­fun, qorxunun olmasıdır.

Məsələn, Azərbaycanda bu gün də Hacı Zeynalabdin Tağıyevi düşmən he­sab edən adamlar var. Hətta Prezident onun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi ilə bağlı sərəncam imzalayanda, onun abi­dəsi qoyulanda çoxları daxilən buna eti­raz etdilər ki, “bu kapitalistdir, niyə ona heykəl qoyulmalıdır. Heykəli Tağıyevə yox, Bakıda o binaları tikən memarlara qoymaq lazımdır”. Vaxtı ilə mən Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında yazan­da Qazaxdan oxucu Qara Əhmədov yazmışdı ki, sən ürəyimizdə olan tikanı çıxartdın.

Tağıyev böyük şəxsiyyət, messenat, milyonçu idi. Xalq, millət adamı idi. O ölüm ayağında olanda Nəriman Nəri­manovu çağırıb deyir ki, “mənim bütün var-dövlətim xalqındır, onu xalqa qayta­rın”. Bircə Mərdəkandakı bağ evini sax­lamaq istəmişdi, onu da əlindən aldılar. 

– Sizə elə gəlmirmi, müasir ədəbi­yyatımız klassikadan plagiatlığa daha çox yaxınlaşır, mütaliəli oxucu onun bünövrəsində artıq bəlli olan məşhur interpritasiyaları ayırd edə bilir?

– Fikrimcə, daha çox mövzu axtarışı zəifdir. Sizinlə bu müsahibədə adi, sadə məsələlərdən danışa bilərik və oxucu­larınız da onları maraqla oxuyar. Amma biz ədəbiyyatımızın qlobal problemlə­rindən danışırıq. Bəlkə də çox adam bu söhbətin mahiyyətini, məramını başa düşməsin. Hətta bəzi funksionerlər özlə­ri də başa düşməyəcək və dodaq büzə­cəklər. Çünki onların özlərinin həqiqətlə­ri var. Amma o həqiqətlər çox kiçik, cılız həqiqətlərdir. 

Mən klassiklərin yazılan bir çox əsər­lərə əsərlərindən plagiatdır deməzdim. Bir misal çəkim. Məsələn, mənim dos­tum, böyük istiqlal şairimiz Bəxtiyar Va­habzadənin bir şeiri var, deyir:

Yaşamaq yanmaqdır, yanasan gərək, Həyatın mənası yalnız ondadır. Şam əgər yanmırsa, yaşamır demək,Şamın yaşaması yanmağındadır. 

Eynən belə misraları Nazim Hikmət də yazıb: 

Sən yanmasan, mən yanmasam,
Necə çıxar qaranlıqlar aydınlığa?... 

Bu bəlkə də plagiat deyil, iki türk şa­irinin təxəyyül oxşarlığıdır. Bizim bir çox şeirlərimizin mayası sovet dönəmində düşmən hesab olunan Türkiyədə yazıb yaradan Namiq Kamaldan, Tofiq Fikrət­dən, Əbdülhəqq Hamiddən, Rza Tofiq­dən, Türkiyənin himnini yazan Mehmet Akifdən gəlir. Türk şairlərinə də Füzuli­dən keçib... 

Baxın, Avropada inkişaf sıçrayışlar yolu ilə gedir. Bir mərhələ o biri mərhələ­ni inkar edir. Məsələn, maarifçilik renes­sansı inkar edir, realizm maarifçiliyi inkar edir. Amma bizim Şərq ədəbiyyatında inkişaf təkamül yolu ilə gedir. Bizdə bir mərhələnin daxilində yeni bir mərhələ yaranmağa başlayır. Şərqdə, bizdə in­kişaf daha məntiqli gedir. Bizdə inkarı inkar qanunu özünü doğrultmur. 

“Doğru söz acı olur”

– Nizaməddin müəllim, yenə deyirəm, əndazəsiz plagiat, piratçılıq, insan­ların hərisliyi, tənbəlliyi ədəbiyyatı heç də epik etmir. Ədəbiyyat yüksək mənəviyyat, əxlaqdır, müasirlik əksər hallarda onu adi lazımsız qaydalar toplusuna çevirir.

– Bilirsən, əziz tələbəm, bu işdə bi­zim mediada günah daha çoxdur. Əv­vəllər, deyək “Pravda” və “Kommunist” qəzetində bir məqalə dərc ediləndə hamı özünü yığışdırırdı, heç kim çərçi­vədən çıxmırdı. İndi bu yoxdur, mətbuat kəskin fikirləri dərc etmir. İkincisi, tele­viziyalar Azərbaycan mühitini, mənə­viyyatını ağlar qoyub. Azərbaycanda doğru, kamil fikir, söz demək üçün mühit yoxdur. Fonoqrama ilə iki mahnı oxuyan müğənni qıza rüşvətxorlar, kor­rupsionerlər 500 min manatlıq avtomo­bil, 5 milyonluq villa bağışlayır. Fəxri adlar verirlər. Azərbaycanda heç bir bədii əsərin müəllifi olmayan adamlar Xalq yazıçısı adı ala bilir. 

İnsanların icazəsi olmadan onların evlərinə girən televiziyaların nümayiş et­dirdikləri ucuz, mənasız şoular “Kome­dixana”, “Bozbaşpikçers”, “Bu şəhərdə” və sair kimi verilişlər adamları bezdirib. Tamaşaçıların gülüş mədəniyyəti heçə enib. Yaxud ucuz və adi məişət mövzu­sundan uzağa getməyən, milli mahiyyət­dən, mentalitetdən uzaq olan seriallar insan mədəniyyətinə, əxlaqına nə verə bilər axı? Bu, onu göstərir ki, ssenarilər yoxdur, yazıçılar yaza bilmirlər. 

Özümü zorlayıb bəzən seriala bax­maq istəyirəm ki, mahiyyətini anlaya bi­lim. 40 dəqiqəlik filmdə 20 dəqiqəlik rek­lam gedir. Həm də hansı və necə biabırçı reklamlar: “Omid”, “FAB”, “Olveys” və “Proktogel”. Bunları hara vururlar, hara qoyurlar onu da göstərirlər. Mən bunu xalqımızın mənəviyyatına, əxlaqına, milli mentalitetinə qarşı terror hesab edirəm. Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlirsən ki, mənəviyyatı, əxlaqı, bəzən elə ədəbiyyatı, poeziyanı pula satırıq. 

“Bədii yalanın gerçək həqiqəti”

– Hardasa oxumuşam ki, ədəbiyyat mütilikdən, mənəvi kölə olmaqdan qurtuluşun bir yoludur. Bu yola çıxanlarımız çoxdurmu?

– Rus yazıçısı Maksim Qorkinin çox gözəl bir sözü var: “İnsan – bu söz əzəmətlə səslənir”. Ədəbiyyat insanın əzəmətini əks etdirməlidir. Ədəbiyyat in­sanın cılızlığını əks etdirməməlidir. Rus ədəbiyyatında Dostoyevskinin məşhur “Alçaldılmış və təhqir olunmuş insanlar” və yaxud “Cinayət və cəza” adlı əsərləri var. Dostayevski cinayətkar Raskolniko­vun obrazını elə yaradır ki, oxucu qarını baltalıyıb öldürən Raskolnikova hörmət edir. Çünki onu əsaslandırır. Bizdə ədə­biyyatda heç nə əsaslandırılmır. Bu da ondan irəli gəlir ki, yazıçılar həyatı bil­mir, həqiqəti təsvir etməyə cəsarətləri çatmır. Həyat bir kənarda qalıb, yazıçı öz fantazıyası ilə real olmayan həyatdan danışır. 

Səməd Vurğun “Vaqif” dramında Vaqifin monoloqlarının birində deyir: 

Az-az uydururam yeri gələndə

Füzuli də deyir ki, 

Derlərsə ki, Füzuli, gözəllərdə vəfa var,
Aldanma ki, şair sözü əlbəttə yalandır. 

Yarımçıq həqiqətdənsə, bütöv ya­lan yaxşıdır. İctimai televiziyada “Səhər ovqatı” verilişinə dəvət olunmuşdum. Verilişi aparan gənc xanım dedi ki, “Ni­zaməddin müəllim, hər şeydən razısınız, bəs nədən narazısınız?” Cavabım onu bir az heyrətləndirdi. Dedim: “Özümə la­yiq düşmən tapa bilməmişəm”. 

Görkəmli rus ədibi Maksim Qorki yazıb: “Əgər ağıllıdırsa, düşməndən də öyrənmək lazımdır”. 1990-cı illərdə Qa­rabağ hadisələri başlananda məndən soruşdular ki, sən nə düşünürsən, ney­ləmək lazımdır, xalq unutqanlıqdan qur­tulsun?” Dedim: “Bakıda bir uzunburun erməni heykəli qoymaq lazımdır”. Daş atıb başlarını tutdular ki, “sən nə danı­şırsan?! Biz erməniyə heykəl qoyaq?” Dedim: “Məni düz başa düşmədiniz. O heykəli qoyandan sonra hər gün mək­təbliləri gətirib göstərmək lazımdır ki, bax, bu ermənidir, bizim düşmənimizdir. Necə ermənilər edir. Millətin yaddaşın­da bu qalacaq, deməklə söz orada yuva salan deyil”. 

– Kitab qanundur, qanun isə rasion­al olmalıdır. Bu rasionallıq müasir ədəbiyyatımızda varmı? 

– Bizim türk-islam mühitində kitab deyəndə, həmişə Quran nəzərdə tutu­lur. Deyirlər ki, “Tövrat” İbrahim peyğəm­bərə, “İncil” İsa peyğəmbərə, “Qura­ni-Kərim” Məhəmməd peyğəmbərə nazil olub. Mənim fikrimcə, bu, bir az fa­natizmdir. Məhəmməd peyğəmbər çox ağıllı, müdrik, dərin zəkalı və fəhmli bir insan idi. Ərəb tarixçilərinin özlərinin də yazdığı kimi peyğəmbər cahiliyyə döv­ründə yaşayırdı və görürdü ki, ərəblər pozulub, paltar geymirlər, səhralarda lüt gəzirlər, yuyunmurlar, çirkindirlər, yol­larını azıblar, əxlaqsızlıq baş alıb gedir, mənəviyyat qalmayıb, qadınlar, kişilər zina edirlər. Ona görə də Məhəmməd peyğəmbər insanları inandırmaq üçün ona vəhylər gəldiyini söyləməyə başla­yıb. Bunlar qələmə alınıb və rasionallığı, mükəmməlliyi ilə İslamın əsas kitabına çevrilib və bu da ərəb dünyasını, İslam hümmətini intibaha aparıb. 

Müasir ədəbiyyatımızda rasionallıq yoxdur. Yaşar Qarayevin dediyi “şüur yoxsulluğu” bu gün də davam edir. Biz birinci Qarabağ müharibəsində məğlub olanda yazdım ki, “məğlubiyyətimizin səbəbi silahımızın gücsüzlüyündən çox, şüurumuzun gücsüzlüyünə dayanır”. 

“Belinski göydən gəlməmişdi...”

– Nəhayət, bilavasitə birbaşa sizə ün­vanlanan sual: ədəbi tənqidimiz niyə ciddi yazılarla meydanda görünmür? Nədən indi daha çox bayağı, məz­munsuz, ədəbi mühitdə heç bir reak­siya doğurmayan əsərlərə əsassız təriflər və resenziyalar yazılır?

– Ədəbi tənqidin əsas vəzifəsi ədə­biyyatın bədiiliyini– fəlsəfi ideyasını və estetik gözəlliyini açmaqdır. Ədəbi tənqid oxucuda bədiiliklə ünsiyyət, tə­mas yaratmalıdır. Tənqid bədii ədəbiy­yatın yiyəsi – sahibidir. O bədii ədə­biyyatın tarixi taleyi üçün məsuliyyət daşıyır. Tənqidin estetik meyarları bədii mahiyyətlə uyğun gəlməlidir. Meyarsız­lıq bütün dövrlərdə, xüsusən, müstəqillik dövründə – 1991–2023-cü illərdə ədəbi tənqidimizin əsas nəzəri-metodoloji qü­suru olub. 

Dünyada əksər yazıçılar tənqi­di bəyənməyiblər, ona laqeyd olublar, onu lazımsız hesab ediblər. XX əsrin böyük yazıçısı və tənqidçisi Seyid Hü­seyn “Tənqidsiz ədəbiyyat ormanlarda bitən yabanı ota bənzər” – deyib, ədəbi tənqidin müstəsna əhəmiyyətini qeyd edib. Ədəbi tənqid ədəbi prosesin üzvi bir hissəsi, onu hərəkətə gətirən güc mənbəyidir. Əlbəttə, obyektiv, məntiqə əsaslanan intellektual tənqiddən söhbət gedir...

Həyatda iki insanı özümə müəllim hesab edirəm. Biri Yaşar Qarayevdir, biri də Kamal Talıbzadə. Buna baxma­yaraq, mən akademik Məmmədcəfər Cəfərovdan, müxbir üzv Əziz Mirəh­mədovdan, çox gözəl professorumuz Kamran Məmmədovdan, Şərqi gözəl bilən Qafar Kəndlidən çox şey öy­rənmişəm və onları da özümə müəllim hesab edirəm. Bir gün Azərbaycan Ya­zıçılar İttifaqının müşavirəsindən çıxıb Sahil bağından gedirdik, soruşdum: “Yaşar müəllim, sizinlə hamı hesabla­şır, hamı sizə hörmət edir, bəs niyə bu yazıçıları tənqid etmirsiniz?” Dedi: “Ni­zaməddin, tənqid etmək yox e, onların adlarını cərgə ilə düzə bilmirəm. Kimisə qabağa salanda ikincisi inciyir ki, niyə onun adını birinci yazmamışam”. 

Puşkin deyirdi ki, “tənqid ədəbiyyatın vəziyyətini əks etdirir”. Ədəbiyyat yox­dursa, tənqid də yoxdur. Bir dəfə mənə dedilər ki, Belinski var, filankəs var. De­dim: “Mənə Puşkini verin, mən Belins­ki olum”. Belinski göydən gəlməmişdi, Puşkindən yaza-yaza Belinski olmuşdu. Mən kimdən yazım? Bu günlərdə mənim “Nəsimi və Füzuli” kitabım çapdan çıxıb, indi onlardan yazıram... 

Belinskinin ən yaxşı məqaləsi “Qoqo­la məktub” idi. Qoqol ömrünün sonuna yaxın dinə yuvarlandığına görə, Belinski onu tənqid edirdi. Beləliklə, rus ədəbiy­yatı da, rus ədəbi tənqidi də inkişaf etdi. Bir dəfə Turgenev “Sovremennik” jurna­lının redaktoru Nekrasovun yanına gəlir və deyir: “Ya mən, ya da Dobrolyubov”. Nekrasov da bir az əvvəl Dobrolyubo­vun “Əsl gün nə vaxt gələcək” adlı tənqi­di məqaləsini vermişdi. Nekrasov deyir: “Dobrolyubov”. Turgenev kimi bir yazı­çını deyil, Dobrolyubovu seçir. Amma, əslində, o, həqiqəti seçir. 

Bütün türk, müsəlman və Azərbay­can dünyası bir şey bilir: haqq, ədalət. Mən həmişə belə düşünmüşəm ki, ədalətli olmaq qəhrəmanlıqdır. Bunu yazmışam və müsahibələrimdə də söy­ləmişəm. Böyük Mirzə Cəlil nə yazırdı: “Sözün doğrusunu danışmaq hünərdir!” Çətindir tənqidçi olmaq, çətindir. Mən həmişə demişəm:“Layiq olmayan tərif ən sərt tənqiddir”. 

Başqa bir məsələni də demək istər­dim. Rəhmətlik Mirzə Ələkbər Sabir 49 yaşında bağrı qan olub haqq dünyasına qovuşdu. Nə yazır, baxın: 

Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım,Gördüyüm nikü-bədi eyləyim izhar, yazım,Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım,Pisi pis, əyrini əyri, düzü həmvar yazım,Niyə bəs böylə bərəldirsən, a qarə, gözünü?Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!

Son illər Azərbaycan cəmiyyəti bö­yük eyforiya yaşayır. 44 günlük müha­ribədə Ordu, Xalq və Prezident birləşdi, həmrəy oldu, gənc əsgərlərimiz gülə-gülə bu Vətən üçün şəhid oldular. Bu faciədir, kədərdir, amma qürurdur. Gəlin görək ədəbiyyatımız bu Zəfərə layiqdir­mi? Hanı 30 illik işğala məruz qaldığı­mız dövrdə yaranan ədəbiyyat? Yoxdur. Qarabağla bağlı bir Fazil Güneyin “Qara qan” romanı var, bir də Hüseynbala Mirələmovun “Xəcalət” povesti...

“Azərbaycan dramaturgiyası İlyas Əfəndiyevlə qurtarıb”

– Nizaməddin müəllim, son sualımız Azərbaycan dramaturgiyası ilə bağlıdır. Bu gün teatrlarımızın afişası­na nəzər salanda ancaq klassiklərim­izin əsərlərinin adını görürük. Nədən belə, bəs müasir dramaturqlarımız haradadır? 

– Bilirəm, dram əsərləri yazan dost­larım məndən inciyəcəklər. Məsələn, Anar, Elçin, Əli Əmirli, Firuz Mustafa və sair. Amma deyəcəm! Azərbaycan dra­maturgiyası İlyas Əfəndiyevlə qurta­rıb. Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı. Bunlardır bizim drama­turqlarımız. İlyas Əfəndiyev teatrımızı 50 il çiyinlərində daşıdı, 22 pyes yaz­dı. İndi pyes yoxdur. Var, amma onlara yüksək ədəbi nümunə deməyə dilim gəlmir...

Bir gün teatrda belə pyeslərin bi­rinə baxırdım, yanımda oturan tama­şaçı mənə çönüb dedi ki, Nizaməddin müəllim, deyəsən, bunu mən haradasa oxumuşam. Dedim: “Yox, oxumamısan, sadəcə bu ideya məlumdur. Dünya ədə­biyyatında bu var”. 

Ona görə də tamaşaçı teatra getmir. Çünki yaxşı pyeslər, ssenarilər olmadı­ğı üçün aktyorlar cılız, mənasız, yadda qalmayan tamaşalarda oynamalı olurlar. Məmmədrza Şeyxzamanov öz müəllimi, böyük sənətkarımız Mirzağa Əliyevdən danışanda deyirdi ki, “Mirzağa müəllim mənə deyirdi, Məmmədrza, nəbadə, nəbadə güldürməyə çalışasan. Sən oynunu oyna, tamaşaçı özü güləcək”. Amma bizimkilər indi güldürməyə çalı­şırlar. Ona görə də ötəri, bayağı gülüş yaradırlar. 

Görün, Müşfiq Sabir haqqında nə yazır:

O güldü ağladı, ağladı güldü.
Gülüşü hıçqırdı, fəryadı güldü. 

Teatrın maskasında iki hissə var, bir göz ağlayır, biri gülür. Gülüş ağlamalı vəziyyətlərdə tamaşaçını güldürməli­dir. Gülüşün kökündə eybəcərliklər ya­tır, bu zaman gözəllik bitir. Mən bunları görkəmli sənətkarımız Hacıbaba Ba­ğırov haqqında yazdığım “Hıçqıran gü­lüşlər” kitabında ətraflı yazmışam. 

Əslində, indi qəhrəman, yaxud dahi olmaq üçün Azərbaycanda çox gözəl şərait var. Çünki xalqımız qalibdir, mü­haribə Zəfərlə bitib. Lev Tolstoy niyə bö­yük yazıçı sayılır? Çünki “Hərb və sülh” kimi nəhəng və monumental bir əsər yazıb. O, bu əsərdə müharibənin təsviri­ni deyil, fəlsəfəsini əks etdirə bilib. Bax, bunu bacaranlarımız azdır... 

P.S. Müsahibəni bu yerdə bitirsək də, söhbətimiz bitmədi. Nizaməd­din müəllim deyir, “hələ danışılası və deyiləsi çox şeylər var, lazım bilsəniz, onlar haqqında da növbə­ti görüşlərimizin birində söhbət açarıq”. Əlbəttə, lazım bilirik və ən qısa zamanda uzun illər kölgədə qalıb oxucunu narahat edən bir çox ədəbi problemləri də Nizaməddin müəllimlə müzakirəyə çıxaracağıq. 

Müəllimin müsahibəsini qələmə aldı tələbə İlqar RÜSTƏMOV