Müasir dünyada texnologiya həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilməklə yanaşı, dövlətlərin milli təhlükəsizlik strategiyalarında da mərkəzi rol oynamağa başlamışdır. Bu kontekstdə "texnoloji suverenlik" anlayışı getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Texnoloji suverenlik bir ölkənin öz texnoloji ehtiyaclarını müstəqil şəkildə qarşılamaq, kritik texnologiyaları inkişaf etdirmək, istehsal etmək və onlara nəzarət etmək qabiliyyəti kimi başa düşülür. Bu, yalnız iqtisadi inkişaf məsələsi deyil, həm də milli təhlükəsizliyin fundamental təminatıdır.
Milli təhlükəsizliyin ən mühüm aspektlərindən biri kibertəhlükəsizlikdir. Xarici texnologiyalardan həddindən artıq asılılıq, ölkənin kritik infrastrukturunu (enerji, su, nəqliyyat, rabitə, maliyyə sistemləri) kiberhücumlara və casusluğa qarşı həssas edir. Xarici təchizatçılar tərəfindən təmin edilən proqram təminatı və avadanlıqlarda "arxa qapılar" (backdoors) və ya zəifliklər ola bilər ki, bu da milli təhlükəsizliyə birbaşa təhdid yaradır. Texnoloji suverenlik, milli kibertəhlükəsizlik həllərinin inkişafını, məlumatların ölkə daxilində saxlanılmasını (data lokalizasiyası) və kritik sistemlərə nəzarəti təmin edərək bu riskləri minimuma endirir.
Müasir müharibələr və münaqişələr getdikcə daha çox texnologiya mərkəzli xarakter daşıyır. Pilotsuz uçuş aparatları (PUA), süni intellektə əsaslanan sistemlər, elektron müharibə vasitələri və digər yüksək texnologiyalı silahlar hərbi üstünlük üçün kritikdir. Texnoloji suverenliyə malik ölkələr öz müdafiə sənayesini inkişaf etdirə, xarici təchizatçılardan asılılığı azalda və öz milli maraqlarına uyğun hərbi texnologiyalar yarada bilirlər. Bu, həm də təchizat zəncirindəki potensial kəsilmələrdən və ya siyasi təzyiqlərdən qorunma təmin edir.
Texnoloji suverenlik iqtisadi təhlükəsizliyin mühüm tərkib hissəsidir. Yerli texnoloji innovasiyalar və istehsal yeni iş yerləri yaradır, ixrac potensialını artırır və ölkənin qlobal bazarda rəqabət qabiliyyətini gücləndirir. Xarici texnologiyalardan asılılıq isə valyuta axınına, texnoloji geriliyə və iqtisadi təzyiqlərə məruz qalma riskini artırır. Strateji sahələrdə (məsələn, yarımkeçiricilər, süni intellekt, biotexnologiya) texnoloji suverenliyə nail olmaq, ölkənin uzunmüddətli iqtisadi dayanıqlığını təmin edir.
Rəqəmsal platformaların və sosial medianın geniş yayılması ilə informasiya məkanı da milli təhlükəsizlik üçün kritik bir sahəyə çevrilmişdir. Xarici nəzarətdə olan platformalar vasitəsilə dezinformasiya, təbliğat və psixoloji manipulyasiya kampaniyaları həyata keçirilə bilər. Texnoloji suverenlik, milli informasiya resurslarına nəzarəti gücləndirməyə, yerli kontentin inkişafını təşviq etməyə və xarici informasiya təsirlərinə qarşı müqaviməti artırmağa imkan verir.
Texnoloji suverenliyə nail olmaq asan bir proses deyil və bir sıra çətinliklərlə müşayiət olunur. Birincisi, tədqiqat və inkişaf (R&D), innovasiya ekosisteminin qurulması və yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması böyük maliyyə yatırımları tələb edir. İkincisi, müasir texnologiyalar çox zaman qlobal təchizat zəncirlərinə və beynəlxalq əməkdaşlığa əsaslanır. Tamamilə təcrid olunmuş şəkildə texnoloji suverenliyə nail olmaq çətindir və bəzən səmərəli deyil. Üçüncüsü, texnologiyalar sürətlə inkişaf edir və bu, ölkələrin daim yeniliklərə uyğunlaşmasını və rəqabətdə qalmasını tələb edir.
Bu çətinliklərə baxmayaraq, ölkələr texnoloji suverenliklərini gücləndirmək üçün müəyyən strategiyalara üz tuturlar. Belə ki, strateji Planlaşdırma və Prioritetlərin müəyyən edilməsi vacibdir. Yəni milli təhlükəsizlik və iqtisadi inkişaf üçün kritik əhəmiyyət kəsb edən texnoloji sahələr müəyyən edilməli və bu sahələrə fokuslanılmalıdır. Bundan başqa, dövlət və özəl sektor tərəfindən tədqiqat və inkişaf fəaliyyətlərinə, innovativ startaplara və texnoparklara investisiyalar artırılmalıdır.
Təhsil sisteminin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması, STEM (elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat) sahələrində mütəxəssis hazırlığının gücləndirilməsi və beyin axınının qarşısının alınması vacibdir. Hökumət, elmi-tədqiqat institutları və özəl sektor arasında sıx əməkdaşlıq təmin edilməli, innovasiyaları stimullaşdıran hüquqi və iqtisadi mühit yaradılmalıdır.
Əlbəttə, etibarlı tərəfdaşlarla qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq əlaqələri qurulmalı, texnologiya transferi və birgə layihələr həyata keçirilməlidir. Lakin bu əməkdaşlıq milli maraqlar çərçivəsində və təhlükəsizlik riskləri nəzərə alınmaqla həyata keçirilməlidir.
Eyni zamanda, milli standartların və sertifikatlaşdırmanın tətbiqinə çalışılmalıdır. Yerli istehsalı təşviq etmək və idxal olunan texnologiyaların təhlükəsizliyini yoxlamaq üçün milli standartlar və sertifikatlaşdırma mexanizmləri gücləndirilməlidir.
Beləliklə, texnoloji suverenlik artıq bir seçim deyil, XXI əsrdə milli təhlükəsizliyin və davamlı inkişafın fundamental şərtidir. O, dövlətlərə öz talelərini müəyyən etmək, xarici təsirlərdən qorunmaq və qlobal səhnədə rəqabətədavamlı mövqe tutmaq imkanı verir. Azərbaycan kimi geosiyasi baxımdan həssas bölgədə yerləşən və dinamik inkişaf edən ölkələr üçün texnoloji suverenliyə strateji səviyyədə yanaşmaq, müvafiq siyasətlər hazırlamaq və bu istiqamətdə ardıcıl addımlar atmaq həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu, yalnız bugünün tələbi deyil, həm də gələcək nəsillərin təhlükəsiz və firavan yaşaması üçün zəruri bir sərmayədir.
Elbrus Rza
