Yaponiyanın Ehime Universitetindən, Almaniyadan və Niderlanddan olan beynəlxalq alimlər qrupu Ayın görünən və görünməyən tərəfləri arasındakı fərqləri izah edən yeni sübutlar aşkar ediblər. Bu tədqiqat Nature Communications jurnalında dərc olunub və Ay süxurlarında xlor və digər halogenlərin tərkibinin analizinə əsaslanır.

Ayın ikiüzlülük sirri

Təxminən 4,5 milyard il əvvəl Yer ilə fərziyyəvi Teya adlı planetin toqquşması nəticəsində yaranmış Ayın iki tərəfi arasında kəskin fərq var. Yerdən görünən tərəf qədim lava axınları nəticəsində formalaşmış tünd “dənizlər” – geniş bazalt düzənliklərlə örtülüdür. Digər tərəfi isə demək olar ki, bu cür dənizlərdən məhrum, açıq rəngli yüksək dağlıq regionlardan ibarətdir. Bu asimmetriya, yəni Ayın “dixotomiyası”, onilliklər ərzində planetologiyanın əsas sirrlərindən biri olub.

Xlorun Ay tarixində rolu

Alimlər Ayın formalaşması dövründə maqmatik təbəqəsinə xas olan yüksək təzyiq və temperatur şəraitini laboratoriyada modelləşdiriblər. Onlar xlorun Ay süxurlarındakı minerallar və ərimə arasındakı paylanmasını öyrəniblər. NASA-nın “Apollo” missiyaları ilə Ayın görünən tərəfində toplanan nümunələrdə xlorun yüksək miqdarda olduğu müəyyən olunub. Halbuki Çin aparatının (“Çanxe-5”) görünməyən tərəfdən gətirdiyi süxurlarda bu müşahidə edilməyib.

Tədqiqatçılar bu fərqi yalnız görünən tərəfin səmasında yayılmış metal xlorid buxarlarının mövcudluğu ilə əlaqələndirirlər. Bu buxarlar bazalt püskürmələri zamanı qazların ayrılması (deqazasiya) və ya meteorit zərbələri nəticəsində meydana gələ bilərdi. Nəticədə, görünən tərəf xlor və digər uçucu elementlərlə zənginləşib.

Görünməyən tərəf – ilkin Ayın izləri

Ayın görünməyən tərəfi isə daha "ilkin" kimyəvi tərkibini saxlamışdır. Bu tərkib Ayın yaranmasından sonra onu örtmüş maqmatik okeanın vəziyyətinə yaxındır. Modellər göstərir ki, bu tərəfdəki bəzi süxurlar Ay mantiya təbəqəsinin dərin qatlarından gəlir və həmin qədim okeanın izlərini daşıyır. Burada böyük bazalt püskürmələrinin və meteorit təsirlərinin daha az olması bu süxurların təbii halını qorumasına imkan verib.

Kəşfin əhəmiyyəti

Əldə olunan məlumatlar göstərir ki, Ayın tərəfləri arasındakı fərq yalnız geoloji deyil, həm də kimyəvi təkamül ilə bağlıdır. Xlor bu proseslərin göstəricisi kimi çıxış edərək baş verən püskürmələrin və zərbələrin Ayın görünən tərəfini necə formalaşdırdığını anlamağa kömək edir. Əksinə, görünməyən tərəf Ayın erkən tarixinin bir növ “arxivi” olaraq qalır.

Tədqiqatın aparıcı müəllifi – Ehime Universitetindən olan alim – qeyd edir: “Tədqiqatımız göstərir ki, Ayın görünməyən tərəfinin öyrənilməsi onun yaranması və təkamülünü anlamaq üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır.”
 
Tədqiqatın perspektivləri

Bu kəşf Ayın tədqiqi üçün yeni istiqamətlər açır. Alimlər “Çanxe-5” missiyası ilə gətirilən nümunələrin təhlilini davam etdirməyi planlaşdırır. Gözlənilir ki, NASA-nın Artemis kimi gələcək missiyaları Ayın hər iki tərəfinin kimyəvi tərkibi haqqında əlavə məlumat təqdim edəcək. Xüsusi diqqət xlor kimi uçucu elementlərə yönəldiləcək – çünki onlar Ayın formalaşmasının erkən mərhələləri və onun maqmatik okeanı barədə dəyərli ipucları verə bilər.

Ay süxurlarında xlorun tədqiqi alimlərə Ayın ən maraqlı sirrlərindən birinə – görünən və görünməyən tərəflər arasındakı fərqlərə – aydınlıq gətirməyə imkan verdi. Görünən tərəf püskürmələr və meteorit zərbələri nəticəsində xlorla zənginləşib, görünməyən tərəf isə ilkin maqmatik okeanın izlərini saxlayaraq daha qədim və dəyişməz olaraq qalıb. Bu kəşflər təkcə Ayın tarixini daha dərindən anlamağa kömək etmir, həm də yaxın gələcəkdə Ayın daha dərindən tədqiqinə ehtiyacın olduğunu vurğulayır.

S.ELAY
XQ