Azərbaycanın Mərkəzi Asiya üçün yaratdığı alternativsiz inkişaf modeli

XXI əsrin üçüncü onilliyində Avrasiya materikinin siyasi və iqtisadi xəritəsinə nəzər saldıqda, Cənubi Qafqazın və Mərkəzi Asi­yanın kəsişmə nöqtəsində yerləşən Azərbay­canın oynadığı rolun sadəcə coğrafi üstün­lüklərlə izah edilə bilməyəcək qədər dərin, strateji və unikal xarakter daşıdığı aydın gö­rünür. 

İki qitəni, fərqli sivilizasiyaları və nəhəng enerji bazarlarını birləşdirən ölkəmiz hazırda təkcə nəqliyyat qovşağı və ya enerji təchizatçı­sı funksiyasını yerinə yetirmir, həm də Qərblə Şərq, Şimalla Cənub arasında dayanıqlı siyasi dialoqun, iqtisadi inteqrasiyanın və təhlükəsiz­lik arxitekturasının formalaşmasında həlledici söz sahibi olan “Kilit ölkə” statusunu nümayiş etdirir. Azərbaycanın mövqeyinin unikallığı Mərkəzi Asiyanın dünya okeanına və Avropa bazarlarına çıxışını təmin edən yeganə etibarlı, təhlükəsiz və suveren qapı olmasında, eyni za­manda, Türk dünyasının coğrafi və siyasi bü­tövlüyünü təmin edən birləşdirici halqa rolunu oynamasında təcəssüm edir.

Tarixi təcrübə və müasir geosiyasi reallıqlar göstərir ki, dövlətlərin strateji əhəmiyyəti onların sahib olduqları resurs­lardan daha çox, həmin resursları necə idarə etmələri və yerləşdikləri coğrafiyanı qlobal layihələrin mərkəzinə çevirmək ba­carıqları ilə ölçülür. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçi­rilən praqmatik və uzaqgörən xarici siyasət kursu ölkəni postsovet məkanının ənənəvi problemlərindən uzaqlaşdıraraq, qlobal miqyasda hesablaşılan, müstəqil iradəyə malik orta güc (middle power) səviyyəsinə yüksəltmişdir.

Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya regi­onları arasındakı inteqrasiya proseslərin­də Bakının oynadığı rol bu strategiyanın təntənəsidir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda qlobal təchizat zəncirlərinin qı­rılması və Şimal Dəhlizinin faktiki olaraq fəaliyyətini dayandırması diqqəti Orta Dəh­lizə (Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) yönəltmişdir. Həmin marşrutun mərkəzi oxunu təşkil edən ölkəmiz Mərkə­zi Asiya dövlətləri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən strateji tərəfdaşa çevrilmişdir. Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Qırğızıstan kimi ölkələr ixrac potensialları­nı şaxələndirmək və ənənəvi asılılıqlardan xilas olmaq üçün Azərbaycanın təklif etdiyi tranzit imkanlarına, logistik infrastruktura və siyasi dəstəyə ehtiyac duyurlar.

Azərbaycanın mövqeyini unikal edən əsas amillərdən biri rəsmi Bakının Mərkəzi Asiya ölkələri ilə qurduğu münasibətlərin xarakteridir. Bu münasibətlər sadəcə iqti­sadi mənfəət üzərində deyil, eyni zamanda dərin etnik, mədəni və tarixi köklərə əsas­lanır. Azərbaycan Xəzər dənizinin qərb sa­hilində yerləşən yeganə türk dövləti olaraq, Mərkəzi Asiyadakı qardaş respublikaların Avropa və Türkiyə ilə əlaqəsini təmin edən təbii körpüdür. Lakin Azərbaycan sadəcə körpü rolunu oynamaqla kifayətlənmir, həm də regionlararası əməkdaşlığın gündə­liyini müəyyən edən, yeni təşəbbüslər irəli sürən və investisiya layihələrini reallaşdı­ran fəal ölkədir.

Azərbaycan–Özbəkistan İnvestisiya Fondunun yaradılması, Qazaxıstan nefti­nin Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə nəqli, rəqəmsal İpək Yolu layihəsinin icrası kimi addımlar Bakının Mərkəzi Asiya regionun­da artan iqtisadi və siyasi çəkisinin əyani sü­butudur. Digər Cənubi Qafqaz ölkələrindən fərqli olaraq, Azərbaycanın Mərkəzi Asiya ilə münasibətləri bərabərhüquqlu tərəfdaş­lıq və qarşılıqlı etimad prinsipinə söykənir ki, bu da onu regionun digər dövlətləri qar­şısında rəqabətsiz üstünlüklə təmin edir.

Enerji təhlükəsizliyi məsələsi Azərbay­canın unikallığını şərtləndirən digər əsas faktordur. Avropanın enerji xəritəsinin ye­nidən formalaşdığı bir dövrdə Azərbaycan qitənin enerji təhlükəsizliyinin təminatçısı kimi çıxış edir. Cənub Qaz Dəhlizi vasitə­silə Avropaya qaz ixrac edən dövlətimiz, eyni zamanda Mərkəzi Asiyanın enerji re­surslarının Qərbə nəqli üçün zəruri infrast­rukturu və siyasi iradəni təqdim edir. Türk­mənistan və Qazaxıstanın karbohidrogen ehtiyatlarının dünya bazarlarına çıxarılma­sında Azərbaycanın rolu təkcə iqtisadi divi­dendlərlə ölçülmür.

Həmin proses ölkəmizi Avropa İttifaqı ilə Mərkəzi Asiya arasında strateji dialoqun əsas vasitəçisinə və qarantına çevirir. Avro­pa Komissiyası rəhbərliyinin Bakıya səfər­ləri və Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq sənədlərinin imzalanması Qərbin ölkəmizi geniş Avrasiya məkanında sabitliyin və in­kişafın açarı kimi qəbul etdiyini göstərir. Bundan əlavə, Azərbaycanın təşəbbüsü ilə həyata keçirilən "Yaşıl Enerji Dəhlizi" la­yihəsi Xəzər dənizinin külək enerjisi poten­sialının Avropaya nəqlini nəzərdə tutur.

Nəqliyyat və logistika sahəsində Azər­baycanın mövqeyi əvəzolunmaz və rəqabət­sizdir. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Lima­nı, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu və inkişaf etdirilən avtomobil yolları şəbəkəsi Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizinin ən vacib halqa­larıdır. Çindən Avropaya və əks istiqamətə yükdaşımaların həcminin artması Orta Dəh­lizin aktuallığını heç vaxt olmadığı qədər artırmışdır. Mərkəzi Asiya ölkələri dənizə çıxışlarının olmaması səbəbindən ("landlo­cked countries"), qlobal ticarətə inteqrasiya üçün Azərbaycana ehtiyac duyurlar.

Azərbaycan isə öz növbəsində, tranzit prosedurlarını sadələşdirməklə, gömrük sis­temini rəqəmsallaşdırmaq və tarif siyasətini optimallaşdırmaqla, Mərkəzi Asiya yükləri­nin sürətli və maneəsiz keçidini təmin edir. Mərkəzi Asiya ölkələrinin rəhbərlərinin mütəmadi olaraq Azərbaycana səfərləri və nəqliyyat sahəsində imzalanan yol xəritələri region dövlətlərinin Bakının tranzit potensi­alına verdiyi önəmin göstəricisidir.

Azərbaycanın unikal mövqeyi həm də onun təhlükəsizlik arxitekturasındakı rolu ilə bağlıdır. 44 günlük Vətən müharibəsin­də əldə olunan tarixi Zəfər və 2023-cü ildə suverenliyin tam bərpası Cənubi Qafqazda yeni hərbi-siyasi reallıq yaratmışdır. Ölkə­miz regionda separatizmə son qoyan və beynəlxalq hüququ öz gücünə bərpa edən yeganə dövlət kimi, həm Cənubi Qafqaz, həm də Mərkəzi Asiya ölkələri üçün güclü dövlətçilik və ordu quruculuğu modeli təq­dim edir.

Qlobal təhdidlər və regiondakı digər risklər fonunda, Azərbaycanın təhlükəsiz­lik sahəsindəki təcrübəsi, xüsusi xidmət orqanları və müdafiə sənayesi sahəsindəki uğurlarını diqqətlə izlənilir. Azərbaycan, Türkiyə və Pakistanla birlikdə formalaşdır­dığı üçtərəfli əməkdaşlıq formatı vasitəsilə, faktiki olaraq regionun təhlükəsizlik çətiri­nin formalaşmasında iştirak edir. Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə keçirilən birgə hərbi tə­limlər, kibertəhlükəsizlik sahəsində təcrübə mübadiləsi və hərbi-texniki əməkdaşlıq Ba­kının regionun sabitliyinə verdiyi töhfənin bariz nümunəsidir.

Geosiyasi baxımdan Azərbaycan Qərb və Şərq, Şimal və Cənub qütbləri arasında uğurlu balanslaşdırma siyasəti yürüdən na­dir ölkələrdəndir. Qoşulmama Hərəkatına sədrliyi dövründə Bakının nümayiş etdir­diyi qlobal liderlik onun beynəlxalq nüfu­zunu Mərkəzi Asiya ölkələri üçün də əlçat­maz səviyyəyə qaldırmışdır. Azərbaycan qlobal platformalarda, o cümlədən BMT-də və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatında Mərkəzi Asiya ölkələrinin maraqlarını dəstəkləyən, onların səsinin eşidilməsinə şərait yaradan etibarlı dostdur.

Eyni zamanda, ölkəmizin Avropa İtti­faqı ilə strateji enerji tərəfdaşlığı və NATO ilə səmərəli əməkdaşlığı onun Mərkəzi Asi­ya ölkələri üçün Qərbə inteqrasiya yolunda bələdçi rolunda çıxış etməsinə imkan verir. Digər tərəfdən, Rusiya və İranla qonşuluq münasibətlərini praqmatik məcrada sax­laması, Azərbaycanın diplomatik manevr qabiliyyətinin yüksəkliyinin göstəricisidir.

Azərbaycanın öz iqtisadi modelinin dayanıqlılığının təminatı və şaxələndiril­məsi istiqamətində atdığı addımlar da onun regiondakı unikal mövqeyini gücləndirir. Rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafı, innova­siyaların tətbiqi və sənayeləşmə siyasəti, ölkəmizi regionun iqtisadi cazibə mərkə­zinə çevirir. Ələt Azad İqtisadi Zonası kimi layihələr Mərkəzi Asiya investorları və şirkətləri üçün yeni imkanlar yaradır. Azərbaycan Mərkəzi Asiya ölkələrinin məhsullarının emalı və qablaşdırılması, buradan isə Avropa bazarlarına çıxarılması üçün platforma təklif edir. Kənd təsərrüfatı, turizm və yüksək texnologiyalar sahəsində əməkdaşlıq regionlararası iqtisadi inteqra­siyanın dərinləşməsinə xidmət edir.

Humanitar və mədəni diplomatiya sahə­sində Azərbaycanın oynadığı rol da xüsusi vurğulanmalıdır. Bakı Türk dünyasının mə­dəni paytaxtı funksiyasını uğurla yerinə ye­tirir, ortaq türk irsinin qorunması və təbliği istiqamətində qlobal layihələrə ev sahibliyi edir. Azərbaycanın təşəbbüsü ilə həyata ke­çirilən mədəni mübadilə proqramları, təh­sil təqaüdləri və gənclər forumları Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya xalqları arasında canlı ünsiyyət körpüləri yaradır. Azərbay­canın multikulturalizm modeli və dini tole­rantlıq mühiti Mərkəzi Asiya ölkələri üçün də nümunəvi xarakter daşıyır.

Bakıda keçirilən beynəlxalq tədbirlər, o cümlədən COP29 kimi qlobal sammitlər Mərkəzi Asiya ölkələrinin də qlobal prob­lemlərin müzakirəsinə cəlb olunması üçün platforma rolunu oynayır. Azərbaycan iq­lim dəyişmələri, su qıtlığı və ekoloji prob­lemlər kimi Mərkəzi Asiya üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan məsələlərin beynəlxalq gündəliyə daşınmasında fəal iştirak edir. Xəzər dənizinin ekologiyasının qorunma­sı və su resurslarının səmərəli istifadəsi istiqamətində təşəbbüslərimiz isə region ölkələri tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.

Azərbaycanın Cənubi Qafqaz və Mərkə­zi Asiya ölkələri arasındakı mövqeyi tarixi, coğrafi, iqtisadi və siyasi amillərin sinte­zindən yaranan unikal strateji fenomendir. Dövlətimiz iki regionu bir-birinə bağlayan fiziki və mənəvi bağdır. Rəsmi Bakının yü­rütdüyü müstəqil, milli maraqlara söykənən və regional əməkdaşlığa hədəflənmiş siyasət onu Avrasiyanın geosiyasi arxitekturasında əvəzolunmaz liderə çevirmişdir. Mərkəzi Asiya dövlətləri üçün ölkəmiz Qərbə açılan yeganə etibarlı pəncərə, strateji müttəfiq və iqtisadi tərəfdaşdır. Qərb üçün isə Azərbay­can Mərkəzi Asiyaya çıxışın açarı, enerji təhlükəsizliyinin qarantı və regionda sabit­liyin dayaq nöqtəsidir.

Həmin nadir status Azərbaycanın gələ­cək onilliklərdə də regionun lider dövləti olaraq qalacağını və qlobal proseslərə təsir imkanlarının artacağını proqnozlaşdırmağa əsas verir. Azərbaycanın uğuru, eyni za­manda Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionlarının ümumi inkişafının, rifahının və təhlükəsizliyinin təminatıdır. Prezident İlham Əliyevin strateji vizyonu sayəsində Azərbaycan tarixən olduğu kimi, bu gün də İpək Yolunun kəsişməsində sivilizasiyaları birləşdirən, tərəqqi və əməkdaşlıq məşəli kimi parlayan güc mərkəzidir.

Yusif ŞƏRİFZADƏ
XQ