Vaşinqton bəyannamələrini pozmaq istəyənlərə Ağ Evdən mesaj

ABŞ Dövlət Departamentinin Ermənistana dair yeni səyahət xəbərdarlığı ilk baxışdan sadə təhlükəsizlik tövsiyəsi təsiri bağışlaya bilər. Amma, əslində, bu addım Vaşinqtonun Cənubi Qafqaz regionuna baxışındakı geosiyasi incəlikləri ortaya qoyur. Dövlət Departamentinin sərhədyanı əraziləri yüksək riskli zonalar elan etməsi həm İrəvana, həm də regiondakı digər oyunçulara yönəlib. Burada diqqətçəkən əsas məqam ABŞ-ın Ermənistan üzərindən Cənubi Qafqazda yeni balans yaratmaq niyyətinin açıq görünməsidir.

Vaşinqton bəyannaməsi ikitərəfli münasibətlərin yeni mərhələyə qədəm qoyması ilə yanaşı, Cənubi Qafqazda sabitliyin və əməkdaşlığın təməl prinsiplərini müəyyənləşdirir. Onun mahiyyətində region dövlətlərinin müstəqil inkişaf yolunu dəstəkləmək, qarşılıqlı asılılıq əsasında güc balansı yaratmaq və kənar müdaxilələrə qarşı immunitet formalaşdırmaq dayanır.

Lakin bu ruhu pozmaq istəyənlər də az deyil. Ermənistan daxilindəki revanşist qüvvələr öz siyasi varlıqlarını məhz keçmiş münaqişələrin alovlanmasında görürlər. Onlar üçün sülh sənədləri siyasi perspektiv yox, təhlükə mənbəyidir. Çünki barışıq və əməkdaşlıq mühiti onların radikal ritorikasını mənasızlaşdırır. Xaricdəki müəyyən lobbi dairələri də bu mövqeyi gücləndirir. Onların hədəfi regionun inteqrasiya potensialını zəiflətmək, Ermənistanı öz asılılıq dairəsində saxlamaq və münaqişə alovunu daim “diri” tutmaqdır.

Burada maraqlı sual yaranır: əgər bəyannamələr sabitlik və əməkdaşlıq üçün açar rolunu oynayırsa, niyə bəzi dairələr onların pozulmasına bu qədər maraq göstərirlər? Cavab sadədir: sabitlik onların geosiyasi təsir rıçaqlarını zəiflədir. Qafqazda uzunmüddətli sülhün bərqərar olması revanşist güclərin siyasi meydanını daraldır, diaspor lobbilərinin təsir imkanlarını isə əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Məhz bu səbəbdən də Vaşinqton bəyannaməsi yalnız Bakının strateji sənədi deyil, həm də regionun gələcəyi uğrunda gedən mübarizənin simvoluna çevrilib.

ABŞ Dövlət Departamentinin son xəbərdarlığı bu kontekstdə təsadüfi görünmür. Vaşinqton faktiki olaraq İrəvana siqnal göndərir: yeni hərbi avantüralar, sərhəddə gərginliyi artırmaq cəhdləri təkcə regionun təhlükəsizliyini yox, həm də ABŞ-Ermənistan münasibətlərinin gələcəyini risk altına qoyur. Sözsüz ki, bu xəbərdarlıq rəsmi məsləhət kimi təqdim olunur, amma onun arxasında dərin siyasi mesaj dayanır.

Belə bir şəraitdə əsas dilemma ortaya çıxır: Ermənistan rəhbərliyi hansı yolu seçəcək? Revanşist qüvvələrin təzyiqi altında sabitlik arxitekturasını dağıtmaqmı, yoxsa Vaşinqton bəyannamələrinin ruhuna uyğun olaraq regional əməkdaşlığın tərkib hissəsinə çevrilməkmi? Sualın cavabı yalnız İrəvanın taleyini deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazın gələcək geosiyasi konfiqurasiyasını müəyyənləşdirəcək.

***

ABŞ Dövlət Departamentinin Ermənistanla bağlı verdiyi səyahət xəbərdarlığı diqqətlə təhlil edildikdə aydın olur ki, bu addımın arxasında daha dərin siyasi məna dayanır. Vaşinqton, faktiki olaraq, İrəvana ikiqat mesaj ünvanlayır: bir tərəfdən öz vətəndaşlarını riskdən qorumaq öhdəliyini yerinə yetirir, digər tərəfdən isə Ermənistan rəhbərliyinə geosiyasi davranışında hədd aşmamağı xatırladır.

Burada nəzərə alınmalı əsas məqam odur ki, xəbərdarlıq konkret olaraq sərhədyanı bölgələrə şamil olunub. Bu isə təsadüf sayıla bilməz. Əslində, Vaşinqton bu yolla Ermənistan cəmiyyətinə və siyasi elitaya göstərir ki, sərhədlərdə baş verə biləcək hərbi insidentlər yalnız lokal xarakter daşımaqla qalmayıb, onların beynəlxalq nəticələri də olacaq. Yəni, yeni qarşıdurmalar təkcə Azərbaycan–Ermənistan münasibətlərinə təsir göstərməyəcək, həm də ABŞ və Qərbin İrəvana baxışını köklü şəkildə dəyişdirə bilər.

Bəs nə üçün ABŞ məhz indi bu xəbərdarlığı gündəmə gətirdi? Bunun cavabını iki istiqamətdə axtarmaq olar. Birincisi, son aylar Ermənistan daxilində revanşist ritorikanın güclənməsi, müharibə ritorikasının siyasi gündəmə qayıtması Vaşinqtonda narahatlıq doğurur. ABŞ açıq şəkildə göstərmək istəyir ki, belə bir ritorika regionda sabitlik üçün zərərli təsirə malikdir və İrəvanın beynəlxalq mövqeyini zəiflədə bilər. İkincisi, bölgədə geosiyasi rəqabət kəskinləşir, xüsusilə də enerji və nəqliyyat dəhlizləri uğrunda mübarizə fonunda. Belə şəraitdə hər hansı lokal münaqişə qlobal maraqların toqquşmasına gətirib çıxara bilər.

Xəbərdarlığın başqa bir tərəfi də var: Ermənistan Qərbdə hələ də tam etibarlı tərəfdaş kimi qəbul olunmur. Vaşinqtonun “yüksək diqqətlilik” ifadəsi təsadüfi seçilməyib. Bu, İrəvana qarşı etimad qıtlığının açıq etirafıdır. ABŞ diplomatiyası bu yolla Ermənistan hökumətinə mesaj verir: riskli oyunlardan uzaq durun, əks halda nəinki bölgənin təhlükəsizliyini, həm də Qərblə münasibətlərin gələcəyini sual altına qoymuş olacaqsınız.

Beləliklə, məsələ yalnız səyahət məhdudiyyətlərindən ibarət deyil. Söhbət ondan gedir ki, Vaşinqton bölgədəki güc balansının dəyişdirilməsinə imkan vermək istəmir. Burada əsas strateji məqsəd Ermənistanı radikal revanşist dairələrin təsirindən uzaqlaşdırmaq və onu inteqrasiya yönümlü regional proseslərə doğru yönləndirməkdir. Amma sual açıq qalır: İrəvan bu xəbərdarlığı ciddi qəbul edəcək, yoxsa onu, sadəcə, texniki tövsiyə kimi görüb-görməzliyə vuracaq?

***

Ermənistan daxilində revanşist qüvvələrin hərbi ssenariləri yenidən gündəmə gətirməsi təkcə lokal toqquşma ehtimalını artırmır, həm də ölkənin beynəlxalq imicinə ağır zərbə vurur. Onsuz da zəif iqtisadi dayaqlara malik olan və siyasi sabitlik problemi yaşayan Ermənistan yeni münaqişə yoluna qədəm qoyarsa, beynəlxalq aləmdə “etibarsız tərəfdaş” statusunu daha da möhkəmləndirmiş olar.

Belə bir addım eyni zamanda regiondakı iri enerji və nəqliyyat layihələri üçün təhlükə mənbəyinə çevrilə bilər. Zəngəzur dəhlizi, Bakı–Tbilisi–Qars xətti, eləcə də Xəzərdən Avropaya uzanan enerji kəmərləri siyasi sabitliyin təminatçısıdır. Əgər Ermənistan revanşizm yolunu seçərsə, bu layihələrin davamlılığına dair suallar artar və investorların etimadı zəifləyər. Bunun nəticəsi isə bütün Cənubi Qafqaz üçün strateji geriləmə demək olar.

Digər tərəfdən, münaqişə mühitinin canlandırılması bölgəyə kənar güclərin hərbi müdaxiləsi üçün də bəhanə yarada bilər. Tarixi təcrübə göstərir ki, Cənubi Qafqazdakı hər bir böhran beynəlxalq güclərin təsir mübarizəsinə çevrilir. Yeni eskalasiya ABŞ, Rusiya, hətta Avropa İttifaqı üçün “təhlükəsizlik müdaxiləsi” ritorikasını gündəmə gətirə bilər ki, bu da regionun suveren qərarvermə imkanlarını məhdudlaşdırar.

Lakin əks ssenari də mövcuddur. Ermənistan Vaşinqtonun xəbərdarlığını düzgün oxuyub revanşist dairələrin diktəsinə boyun əyməsə, Azərbaycanın təklif etdiyi inteqrasiya layihələrinə real maraq göstərsə, Cənubi Qafqazda uzunmüddətli təhlükəsizlik arxitekturası qurula bilər. Belə bir yanaşma Ermənistanın həm regional əməkdaşlıqdan iqtisadi dividendlər qazanmasına, həm də beynəlxalq aləmdə konstruktiv tərəfdaş imici formalaşdırmasına gətirib çıxara bilər. Ən əsası isə bu seçim kənar güclərin müdaxilə imkanlarını minimuma endirər və regionun təhlükəsizlik məsuliyyətini birbaşa regional dövlətlərin üzərinə qoyar.

Amma həlledici sual hələ də açıq qalır: Ermənistan siyasi liderliyi gələcək strategiyasını revanşist emosiyalara əsasən, yoxsa regional inteqrasiyanın rasional məntiqinə uyğun quracaq? Seçim yalnız Ermənistanın deyil, bütün Cənubi Qafqazın qarşıdakı onilliklər üçün yol xəritəsini cızacaq.

Yazımızı bu sualla yekunlaşdırırıq: Ermənistan hakimiyyəti Vaşinqtonun bu xəbərdarlığını strateji xəbərdarlıq kimi qəbul edib inteqrasiyaya üz tutacaq, yoxsa qısa müddətli siyasi revanşizmə aludə olacaq? Sualın cavabı, əslində, regionun gələcəyini müəyyən edəcək.

Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru